Kompyuter viruslari va antivirus dasturlari haqida ma'lumot

REJA:

1. Kompyuter viruslari. Kompyuter viruslarini sinflarga ajratish
2. Fayl viruslarini sinflarga ajratish.
3. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish
    

Kompyuter viruslari. Kompyuter viruslarini sinflarga ajratish

Kompyuter viruslari bugungi kunda ko'pchilikning eng dolzarb muammosidir. Bu hammani tashvishga solmoqda.

Virus dasturi kompyuterdagi ma'lumotlar butunligini buzishga yoki ularni o'chirishga mo'ljallangan bo'ladi. Ilk bor virus dasturlari AQShda ishlab chiqarilgan, chunki aynan bu davlatda shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan edi. Ilk bor ishlab chiqarilgan virus dasturlari foydalanuvchini hotirjamligini buzishga va asabiga tegishga qaratilgan edi. Lekin keyinchalik ular zarar yetkazishni o'zining maqsadi sifatida qabul qilib oldi. Hozirgi paytda butun dunyo buyicha 200000 dan ortiq virus dasturlari mavjud. Ular kompyuter viruslari bo'lib, kompyuterdagi ma'lumotlarga zarar etkazadi yoki kompyuterning ishlash samaradorligini tushirib yuboradi.
Kompyuter virusi o'zi nima? Ular ma'naviy qashshoq, hayotdan va boshqalardan alamzada dasturchilar tomonidan g’arazli maqsadlarda yozilgan dastur. Ular odatda, ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga "yopishib oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar paydo bo'lishi, goh disqdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin.

Odatda foydalanuvchiga virus dasturlarining nomigina ma'lum bo'lishi mumkin. Masalan, Black Hole (qora teshik), Black Friday (qora juma), Friday 13 (o'n uchinchi juma), "sekin ta'sir qiluvchi virus" va hokazo. Mazkur viruslar ekranning chap burchagidan qora teshik ochishi yoki 13 sana juma kunlari ishlayotgan fayllarni yo'qotishi, bundan tashqari har 5 minutda kompyuter ishini bir necha yuz marotalab sun'iy sekinlashtirib yuborishi mumkin.

Odatda TR-viruslar deb nomlanuvchi viruslar guruhi ajoyib xossaga ega. Zararlangan dasturni ko'rish chog'ida virus dasturi tuzatilgan dastur ichiga "suqilib" kirib oladi va o'zini namoyon etmaydi. Shunga o'xshash pokistoncha viruslar (Brain Ashet) ham zararlangan kompyuterlarda o'z "faoliyatini" ayyorlarcha olib boradi.
Keng tarqalgan viruslarni ikki guruhga bo'lish mumkin:
    -fayllar uchun (SOM, YeXE va DLL ni zararlaydi);
    -Boot-viruslar (disketlarni boshlang'ich yuklovchi sektorlari yoki MBR (Master Boot Record) qattiq diskning yuklovchi sohasini zararlaydi.
Tarmoqqa zarar keltiruvchi alohida viruslar ham mavjud. Ular replikatorlar deb atalib, tarmoqdagi barcha yoki ba'zi abonentlarni zararlaydi. Ulardan eng "taniqlisi" Morrisa nomlisidir. 1988 yilda ushbu virus Internet tarmog'idagi 30000 ta kompyuterdan 6000 tasiga zarar keltirib, "karomat" ko'rsatgan.

Fayl viruslarini sinflarga ajratish.

Fayl viruslari kompyuterlarda keng tarqalgan viruslar. Ular barcha viruslarning tahminan 80% ini tashkil etadi. Bu toifa kompyuter viruslari juda chidamli bo'lib, o'z vaqtida ehtiyot chorasi ko'rilmasa, haqiqiy epidemiyaga aylanadi. Masalan, RCE-1813 yoki Ierusalem (Quddus), Black Friday (qora juma) va boshqa o'ta xavfli viruslardir.

Ko'pchilik tarqalgan fayl viruslari shtammlarga ega, ular baza versiyalaridan uncha farq qilmaydi. Shuning uchun fayl viruslarini quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin:
    - Vena guruhi. Uning birinchi S-648 deb nomlanuvchi vakili Venada topilgan;
    - CASCADE guruhi. RC-1701 deb nomlanuvchi birinchi vakili 1988 yil o'rtalarida topilgan;
    - Quddus guruhi. RCE-1813 deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987 yilning oxirida Quddus universitetida topildi;
    - TR viruslar guruhi - mazkur viruslar, taxminlarga ko'ra, Bolgariyada ishlab chiqilgan. O'z navbatida bu guruh uch kichik guruhga bo'linadi. VACSINE, "musiqali qayta yuklash" va "o'z-o'zini yeb qo'yuvchilar".

Ohirgi ikkitasini Vankey Doodle ham deb atashadi.

    - Datacrime. Bu guruh vakillari joriy yilning 12 oktyabrida faollashadi va A, V, C, D disklarda 8 sektorni ishdan chiqaradilar.
    - Avenger guruhi. RCE-1800, RCE-1000 deb nomlanuvchi mazkur guruh katta zararlash imkoniyatiga ega. U nafaqat fayllarni bajarish chog'ida, balki uni o'qish va ochish vaqtida ham zararlaydi. Bundan tashqari, bu toifadagi viruslar davriy ravishda sektorlardagi fayl va katologlarni yo'qotadi. Vinchesterga matn xabarlarini yozadi.
    - Island guruhi (Icelandic).
Shu yerda ta'kidlash kerakki, Datacrime va island guruhiga mansub viruslar hozircha bizning mamlakatimizda yo'q.

Boot viruslari fayl viruslaridan tubdan farq qiladi. Boot viruslarining soni fayl viruslariga qaraganda ancha kam va shuningdek, ular sekinroq tarqaladi.
Fayl viruslari kabi ko'p tarqalgan Boot viruslari ham shtammlarga ega. Hozirgi vaqtda ushbu viruslarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
     - Italiya guruhi. "Bxl-1S-a" deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987 yilning oxirida paydo bo'ldi;
     - Pokiston guruhi. Bu guruhga Vgat 86 va Brain 88 viruslari kiradi. Birinchi vakili Vgat 86 Pokistonning Lahor shaxrida 1986 yil topilgan.

Buzish darajasi bo'yicha viruslarni shartli ravishda ikki turga -"illyuzion" va "vandallar" ga bo'lish mumkin. "Illyuzion" guruh qandaydir yoqimli musiqa sadosi yoki namoyish orqali virusni yuqtiradi.

"Vandal" so'zining o'zbekcha lug'aviy ma'nosi - madaniy yodgorliklarni harob etuvchi, xuddi shunday "vandallar" dasturni harob qiladi. Bu toifa viruslar yopiq holatda fayllarni bildirmasdan ishdan chiqaradi.
Tabiiyki, ham fayl tizimini, ham yuklash (Boot) cektoriga zarar yetkazuvchi viruslar ham mavjud.

Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish

1. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish.
Dastlabki nazorat:
Kelayotgan dasturlarni detektor dasturlari bilan tekshirish.
Profilaktika:
"Yozishdan himoyalangan" disketalar bilan ishlash, yozish uchun disketadan foydalanishni minimallashtirish, ilgarigi va amaldagi disketalarni alohida saqlash, dasturlarni vinchesterda arxivlangan holda saqlash.
Taftish (Reviziya):
Yangi dasturlarni maxsus dasturlar yordamida tekshirish.
Karantin:
Har qanday yangi dastur yangi karantin muddatini o'tashi lozim. Ular mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan bo'lishi kerak.
Filtrlashtirish:
FluSbot   Plus,   MaceVaccine, ANTIWS2 turdagi dasturlar orqali ehtimoldagi viruslarni tutish.
Terapiya: (davolash).
Dasturni    dastlabki "sog'lom" holatga keltirish. Bu ish har bir fayldan zararli viruslarni "tishlab olib tashlash" usuli bilan amalga oshiriladi.
Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, virusdan himoyalanishning bir necha turdagi dasturiy vositalari mavjud: dastur-detektorlar (disketa yoki diskdagi viruslarni "tutadi") va dastur-faglar (viruslardan davolaydi). Ular har bir foydalanuvchida bo'lishi va kompyuter ishga tushirilishidan oldin doimo sinab ko'rilishi kerak.

Shuni ta'kidlash kerakki, eng qulay detektorlar bir emas, koplab keng tarqalgan viruslarni "ushlaydi". Dastur-fayllar zararlangan dasturlarni tiklashni ta'minlaydi. Ish jarayonida faga virus tanasini "tishlaydi" va virus o'zgartirib yuborgan buyruqlar ketma-ketligini tiklaydi. Biz tilga olayotgan kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir turli fagalarni yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha, noto'g'ri. Asosiy e'tiborni zararlanishning oldini olishga qaratish lozim. "1 gramm profilaktika 1 kilogramm davolashga teng" maqoli naqadar to'g'ri.

Antivirus dasturlarini ishlatishdagi yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarga batafsil to'xtab o'tamiz.
Antivirus vositalarini qo'llashdagi eng ko'p yo'l qo'yiladigan xato - zararlangan kompyuterda ularni ishlatib yuborishdir. Virus aniqlangach, keyingi hatti-harakat quyidagicha bo'ladi:
kompyuterni o'chiring va uni himoyalangan sistemali disket yordamida qayta yuklang (bunday disketa Sizda albatta bo'lishi kerak). Mazkur disketada antivirus dasturlari joylashgan bo'lishi kerak.
Antivirus dasturini ishga tushiring.
Zararlangan operasion sistemalarda amallarni bajarish va dasturlarni ishga tushirish qo'pol xato va misli ko'rilmagan yo'qotishlarga sabab bo'ladi. Jumladan, bunda hali zararlanmagan dasturlar ham talofat ko'rishi mumkin. Masalan, Sizning kompyuteringiz RCE-1800 virusi bilan zararlangan bo'lsin. Mazkur virusga mo'ljallanmagan faga dasturni extiyotsizlik bilan ishlatish qolgan yuklovchi modullarni ham ishdan chiqaradi.

Yana ko'p uchraydigan xatolardan biri antivirus vositalarini haddan tashqari ishonish. Garchand, bunday dasturlarni juda yuqori darajadagi dasturchilar yaratsalar-da, ular har doim ham ishonchli emas. Har qanday dastur kabi, ular ham xatolardan holi emas. Bu detektorlarga ham, fagalarga ham taaluqli. Shu yerda biz ta'kidlashimiz lozimki, biz faga deb atalayotgan dasturlar aslida "detektor-faga"ning o'zi. Shuning uchun ularning ishida viruslarni aniqlashda ham, ularni davolashda ham xatolar bo'lishi mumkin.

Ishlatilayotgan detektorlar ko'pincha viruslarni payqamay, zararlangan fayllarni o'tkazib yuboradilar. Masalan, juda mashhur McAFee Associates firmasiga tegishli SCAN kompleks detektori bizning mamlakatimizda keng tarqalgan viruslarni payqamay o'tkazib yuboradi va yangi, bir nechta yolg'on ishlanmalar beradi. Shuning uchun bir nechta detektorlarni bir yo'la qo'llash "ovoz berish yo'li bilan" zararli dasturlarning ro'yxatini tuzish mumkin.

Arxivda saqlanayotgan dasturlarga detektorlarni qo'llash samarasiz ekanligini ta'kidlash lozim. Bunda dasturlarni arxivdan ozod etish lozim. Aks holda, detektor mazkur fayllarni tekshirmaydi. Yana faga noo'rin dasturning foydali qismini "tishlashi mumkin". Aynan shu yerda detektor yolg'on axborot bergan bo'ladi. Faga ishlab turgan dasturni ishdan chiqarishi hech gap emas. Yana bir eng katta, yo'l qo'yiladigan xatolardan biri himoyalanmagan disketaning qo'lma-qo'l yurishi
va ishonchsiz disketalarni yuklashdir. Shuning uchun disketalarni doimo himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketalardangina foydalanish darkor.
Va yana bir yo'l qo'yiladigan xatoga maxsus to'xtalamiz. Bu A disk yuritgichda disketa bo'la turib, kompyuterni qayta yuklashdir. Bunda BIOC aynan disk yuritgichdagi disketadan dasturni yuklaydi, natijada disketadagi boot-virus vinchesterga yuqadi.

Faganing sifati, eng avvalo, u qayta ishlayotgan viruslar soniga bog’liq. Bundan tashqari, interfeys qulayligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bular faganing hisobotini yaxshilaydi. Odatda, fagalar bir necha viruslarga mo'ljallangan bo'lib, qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin.

Virusdan himoyalanish usullarini qo'llash

"Virus-himoya vositalari" muammosi xuddi "hujum quroli - himoya quroli" muammosiga o'xshaydi. Himoya vositalari ko'paygan sari hujum vositalari ham takomillashib, uni ishlatuvchilar rag'batlantirilmokda. Nachora, hayot shunday kurashdan iborat. Shuning uchun aytish darkorki, kompyuter viruslari hali ko'p vaqt dolzarb muammo bo'lib qolaveradi, har ikki tomon ham rivojlana beradi.

Himoyalanishning asosiy texnologik sxemasi. Himoyalanishning bunday sxemasi quyidagi bosqichlardan iborat:
    - yangi dasturiy mahsulotning dastlabki nazorati;
    - qattiq diskni bir necha mantiqiy disklarga ajratish;
    - rezident   revizor (taftishchi)   dasturlar   bilan   davriy   ravishda   axborot butligini tekshirib turish;
    - arxivlashtirish.
Yangi kiritilayotgan dasturiy ta'minotni nazorat qilish: Birinchi va juda zarur himoya kiritilayotgan dastur va disketalarni nazorat qilishdir. Go'yoki, samolyotning muvaffaqiyatli parvoz qilishi uchun passajirlar batafsil tekshirilganidek, kompyuterda kiruvchi axborotlarni batafsil tekshirish viruslar yuqishining oldini oladi. Har qanday "firma" disketalariga ham ishonaverish kerak emas.
Ularda ham virus bo'lishi mumkin.

Ko'pchilik mashhur fayl va boot-viruslar mavjudligini kirish nazoratining o'zidayoq aniqlash mumkin. Bu jarayon bor-yo'g'i bir necha daqiqani oladi, xolos. Aks holda ko'p vaqt axborotlarni viruslardan tozalashga ketib qoladi. Kirish nazoratini bir nechta marta saralab, maxsus tanlab olingan detektor va fagalardan o'tkazgan ma'qul. Biz quyidagilarni tavsiya etamiz. SCAN, AIDSTEST, DOCTOR, AV, TP48CLS. Fagalarni detektor rejimida ishlatish zarur.

 Karantin rejimi: Agar dasturiy ta'minot "begona qo'ldan" olingan yoki yot tashkilotlardan kelgan bo'lsa, mazkur dasturlarni ishlatishda "karantin muddati"ni belgilash foydali. Bunda har bir dastur uchun qat'iy sinov muddatini joriy etish zarur. Bu muddat oy, haftaning kunlari bo'lishi mumkin.

Nega? Chunki, biz yuqorida ayganimizdek, ba'zi bir viruslar ma'lum oy yoki aynan oyning bir kunida o'z "hunarini" ko'rsatadi. Zararlangan dasturlardan tashqari, ba'zida "singan" himoyadagi dasturlar ham xavf tug'diradi (ular ko'proq ofis va o'yin dasturlarida uchraydi). Gap shundaki, dasturning himoyasini olish viruslar faoliyatini kuchaytirib yuboradi. Ayniqsa, "troya" viruslari faollashadi.

Masalan, Ukrainaning Donesk shahrida noqonuniy nusxalangan Formula o'yinlari davriy ravishda SMOS-xotirani o'chirib tashladi.

Qattiq diskni tekshirish

Kompyuterni harid qilgach, uning vinchesterida nima borligini tekshirish darkor. Endigina sotib olingan kompyuter vinchesteridagi barcha dasturlariga xuddi yangidek qarash kerak. Shuning uchun, yangi olingan mashina vinchesterini testdan o'tkazing, shuningdek, hamma disketalarni virusdan detektor-dasturlar bilan tekshiring. Vinchesterni testdan o'tkazish chog'ida, albatta, yozuvdan saqlangan, toza sistema disketalari yordamida yuklanadi.

Himoyalashning o'ziga xos usullari:
Disketaning normal holati - uning yozuvdan himoyalangan holatidir. Himoya faqat axborotni yozish chog'ida olinishi kerak. Faqat yozishdan himoyalangan disketalarni ishlatib, antivirus dasturlari, sistemali disketalarni ko'ngil to'q bo'lishi uchun ehtiyot qilib saqlash joiz.
Axborotlarni tiklash:
Shuni ta'kidlash kerakki, "zaralangan" axborotlarni eng qiyin vaziyatlarda ham tiklash mumkin. Biroq viruslar "zararlagan" fayllarni tiklash sistema dasturchilaridan yuksak mahorat talab etadi.
Ko'pincha qutqarish mumkin bo'lgan fayl yoki ma'lumotlar sistemali bloklarni formatlash jarayonida shikast yeydi, bunda axborotning yo'qolib ketish ehtimoli ham bor.
Yuqorida aytganimizdek, dasturni saqlashning eng yaxshi yo'li - uni arxivlab qo'yish. Lekin shunday bo'lsa ham har ish kuni so'ngida dastur va fayllarning joylashishini birma-bir ko'zdan kechirish darkor.

Antivirus dasturlari
Kompyuterdagi ma'lumotlar va dasturlar ma'lum virus dasturi tomonidan o'chirilib yuborilishi yoki shikastlanishi mumkin. Virus-dasturlari dasturchilar tomonidan tajriba uchun yoki yomon niyatlarda yaratilib, asosan ular quyidagi vositalar orqali Sizning kompyuteringizga kirishi mumkin:
     - noma'lum disketadagi ma'lumotlarni o'qish natijasida (hujjat, o'yin va boshqalar);
     - internet tarmog'idan ba'zi xil dasturlarni yuklash natijasida;
     - elektron-pochta orqali;
     - lokal tarmoq orqali;
     - noqonuniy ko'chirilgan va tarqatilayotgan dasturlardan foydalanish oqibatida;
Virus dasturlari asosan Assembler dasturlash tilida tuziladi va ular salbiy ta'siri bo'yicha bir nechta guruhga bo'linadi:
1. Sodda viruslar - operativ xotirani band qilib, kompyuterning ishlashi sekinlashtiradi.
2. Maxsus "stels" viruslari, ular joylashishini o'zgartirib turadi va ularni topish ancha murakkab.
3. Ma'lumotlarga o'zgartirish kiritadigan viruslar.
4. Ma'lumotlarni o'chiradigan viruslar.
5. Foydalanuvchining ayrim bir (mahfiy) ma'lumotlarini Internet tarmog'i orqali virusni yaratgan shaxsga yuboradigan viruslar.

Kompyuterdagi ma'lumotlarni viruslardan himoya etish uchun antivirus dasturlar ishlab chiqarilgan.
Antivirus dasturlar AQSh, Kanada, Rossiyaning bir qator firmalari tomonidan ishlab chiqarilmokda.
Antivirus dasturlar rezident va norezident turlarga bo'linadi: rezident antivirus dasturi kompyuter yoqilganidan o'chirilguncha qadar operativ xotira, aktiv (joriy) dasturlarni, fayllarni virusga tekshirib turadi. Rezident antivirus dasturi o'zining ishini foydalanuvchiga bildirmasdan olib boradi, faqat ayrim hollarda foydalanuvchidan virusi mavjud faylni davolashga ruxsat so'raydi. Norezident antivirus dasturlar esa faqat foydalanuvchining o'zi ko'rsatgan joylarni va belgilangan vaqtda tekshiradi va davolaydi. Hozirgi kunda quyidagi antivirus dasturlar keng tarqalgan:
1. DrWeb for DOS;
2. DrWeb for Windows;
3. Antiviral Tool Kit Pro;
4. AVP Platinium;
5. Norton Antivirus;
6. McAfee;
7. Aidstest;

Doctor Web, AVP, Aidstest antivirus dasturlari Rossiyaning "Kasperskiy" laboratoriyasi tomonidan ishlab chiqarilgan va u MDH davlatlarida ko'p uchraydigan viruslardan xabari bor. Norton Antivirus mashhur Symantec firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo'lib, u topa oladigan viruslar soni 100000 dan ortiq. AVP dasturi virusdan himoyalaydigan eng ishonchli antivirus dasturi hisoblanadi. DrWeb dasturining rezident tekshiruv dasturi Spider - Windows rejimida tekshiruvni olib boradi. Bitta kompyuterda bir nechta turdagi antivirus dasturlar o'rnatmagan ma'qul, chunki ularning virusni topish usullari (algoritmlari) har xil hamda ular ham ?zlarini viruslar kabi tutadilar va bu holda ular o'zaro "kelisha olmay qolishlari" mumkin.

AVP antivirus dasturlar majmuasi (kompleksi)

Antiviruslar ham dastur bo'lib, virus tomonidan shikastlanishi mumkin. Buning oldini olish uchun antivirus dasturi himoyaga ega bo'ladi, ya'ni unda maxsus alohida modul bo'lib, u antivirusni viruslardan himoyalashga qaratilgan bo'ladi.

Amerika Qo'shma Shtatlarida antivirus dasturlaridan Symentec kompaniyasining Norton Antivirus va Network Associates kompaniyasinig McAfee dasturlari keng tarqalgan.
Rossiya, O'zbekistonda yuqorida ko'rsatilgan antivirus dasturlar bilan birgalikda Rossiya Federasiyasida ishlab chiqarilgan Doctor Web va AVP antivirus dasturlar kompleksi qo'llaniladi.
2005 yilning yakuni bo'yicha Kasperskiy laboratoriyasining AVP antivirus kompleksi eng yaxshi dastur sifatida tan olingan. U modullardan iborat bo'lib, har bir modulni yangilash imkoni mavjud, ya'ni dasturni butunlay o'zgartirmasdan yangi versiyasiga almashtirish mumkin.
AVP kompleksi quyidagi modullardan tashkil topgan:
    - AVP Control Center - AVP ning boshqarish markazi.
    - AVP Scanner (AVP Skaner) - tashqi xotirani viruslardan tozalash uchun xizmat qiladi.
    - AVP Monitor (AVP Monitor) - kompyuterga tarmoq orqali yoki boshqa usullar bilan kirib kelayotgan ma'lumotlardagi va birinchi navbatda kompyuterning tezkor xotirasidagi viruslarni topish uchun xizmat qiladi.
   - AVP Updates (AVP yangilash) - dasturni yangi viruslarning namunalari bilan to'ldirish uchun xizmat qiladi.

AVP Control Center
AVP Control Center - boshqaruv moduli bo'lib antivirus kompleksining ishlash rejimlari, tekshiruv parametrlari, usullari, tekshiruvni boshlash vaqti, yangilash vaqtini belgilab beradi. Odatda, AVP kompleksi o'rnatilganidan keyin AVP boshqaruv paneli Windows bilan birgalikda ishga tushadi. Bu holda masalalar satrining o'ng burchagida uning belgisi paydo bo'ladi.
Uni ishga tushirish uchun Pusk/Programmi/AntiViral Toolkit Pro/AVP Control Center ni tanlash kerak. Natijada ekranda uning oynasi hosil bo'ladi.
  
AVP Control Center oynasi quyidagi bo'limlardan iborat:
    - Components - antivirus kompleksiga kiruvchi modullar ro'yxati, versiyalari va oxirgi yangilanish sanasi
    - Tasks - bajariladigan vazifalar ro'yxati;
    - Report - hisobotlar bo'limi;
    - Password - AVP Control Center dasturini yuklashga va chiqib ketishga parol o'rnatish. Kerakli o'zgartirishlar kiritilganidan keyin OK tugmasi chertiladi. O'zgartirishlarni bekor qilib chiqish uchun "Cancel" tugmasi bosiladi.

AVP Scanner moduli

Bu modul foydalanuvchi ko'rsatgan joylarni va ko'rsatilgan vaqtda tekshirish va zarurat tug'ilsa, davolash uchun mo'ljallangan, u avtomatik tarzda AVP Control Center tomonidan yoki foydalanuvchi tomonidan ishga tushishi mumkin.
AVP Scanner modulini ishga tushirish uchun quyidagilarni bajarish kerak bo'ladi:
"Pusk" / "Programmi"/ "AntiViral Toolkit Pro"/ AVP Scanner tanlanadi. Natijada ekranda quyidagi oyna hosil bo'ladi:
  
U yuklanish jarayonida operativ xotirani virusga tekshiradi va lozim b?lsa yangilanish kerakligini ta'kidlaydi.
Uning oynasi quyidagi kismlardan iborat:
     - Location - tekshiriladigan disk va katolog ko'rsatish;
     - Objects - tekshiriladigan ob'ektlarni - fayllar turini ko'rsatish;
     - Actions - virus topilganida bajariladigan amalni ko'rsatish;
     - Options - tekshiruvni olib borish tartibi va parametrlarini ko'rsatish;
     - Statstics - hisobot va statistika oynasi.

Location bo'limi

Local Hard Drives - kompyuterning qattiq disklari tekshirilishi kerakligini ko'rsatish;
Network Drives - tarmoq qattiq disklari tekshirilishi kerakligini ko'rsatish;
Floppy Drives - disketa tekshirilishi kerakligini ko'rsatish;
Add Folder - joriy katlogni tekshirish lozim bo'lgan kataloglarga qo'shish;
Scan Now - tekshiruvni boshlash;
Object - topilgan xato va virusli fayllarni ko'rsatish bo'limi.
Objects bo'limi
  
Memory - xotirani tekshirish;
Sectors - qattiq disk yoki disketaning yuklanish sektorini tekshirish;
Files - fayllarni tekshirish;
Packed Files - siqilgan fayllarni tekshirish;
Archives - arxiv fayllarini tekshirish;
Mail databases - elektron pochta fayllarini tekshirish;
Smart - tekshiruvni yuzaki o'tkazish;
Programs - faqat dastur fayllarini tekshirish;
All files - barcha fayllarni tekshirish;
User defined - foydalanuvchi ko'rsatgan turdagi fayllarni tekshirish.

Actions bo'limi
 
Report Only - topilgan virus to'g'risida faqat hisobot berish.
Display Disinfect dialog - aniqlangan virus faylini davolash to'g'risida so'rov oynasini chiqarish;
Disinfect automatically - avtomatik tarzda davolash;
Delete object automatically - aniqlangan virusli fayllarni avtomatik tarzda o'chirish;
Copy to Infected Folder - topilgan virusli fayllarni ko'rsatilgan katalogga ko'chirish.

Хулоса

Kompyuter virusi ular ma'naviy qashshoq, hayotdan va boshqalardan alamzada dasturchilar tomonidan g’arazli maqsadlarda yozilgan dastur. Ular odatda, ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga "yopishib oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar paydo bo'lishi, goh disqdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin.
Fayl viruslari kompyuterlarda keng tarqalgan viruslar. Ular barcha viruslarning tahminan 80% ini tashkil etadi. Bu toifa kompyuter viruslari juda chidamli bo'lib, o'z vaqtida ehtiyot chorasi ko'rilmasa, haqiqiy epidemiyaga aylanadi. 
Shuni ta'kidlash kerakki, eng qulay detektorlar bir emas, koplab keng tarqalgan viruslarni "ushlaydi". Dastur-fayllar zararlangan dasturlarni tiklashni ta'minlaydi. Ish jarayonida faga virus tanasini "tishlaydi" va virus o'zgartirib yuborgan buyruqlar ketma-ketligini tiklaydi. Biz tilga olayotgan kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir turli fagalarni yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha, noto'g'ri. Asosiy e'tiborni zararlanishning oldini olishga qaratish lozim.

Foydalanilgan saytlar

• www.google.co.uz
• www.ref.uz
• www.ziyo.uz

Mavzu:   2.  AXBOROT XAQIDA TUShUNCHA

REJA:

Axborot xaqida tushuncha.

1. Insonning axborot bilan bog`liqligi
2. Axborot o`lchov birliklari
3. Axborot sifat ko`rsatkichlari

 

Tayanch iboralar:
Axborot,                      Noosfera,
Shtеxnosfеra,             Shergosfеra,
Shinfosfеra,                informatsiya

Asrlar davomida insonning faoliyati tabiatdagi usimliklar, xayvonlar, kuyosh enеrgiyasi kabi tayyor maxsulotlarni uzlashtirish bilan bog’lik bulib kеlgan. Lеkin vakt utishi bilan inson fakat tayyor maxsulotlarni olishni urganibgina kolmasdan, tabiatga ta'sir kilishni xam urganib oldi. Insonlar еrga ishlov bеra boshladilar, turli xayvonlarni kulga urgatib, kupaytira boshladilar, zavod va fabrikalar, gidroelеktrostantsiyalar, tеmir yullar va kosmik trassalar kura boshladilar. Buning natijasida bir paytlar urmonlar va dеngizlar bilan koplangan  ona zaminimiz bulgan еrda yangilanishlar paydo buldi. Uning nomini akadеmik V. I. Vеrnadskiy noosfеra dеb atadi.
Noosfеrani yaratish bilan birgalikda inson matеriya turlari va xossalaridan foydalandi. Lеkin bu jarayonning turli boskichlarida matеriyaning xar bir katеgoriyasi bir xilda uzlashtirilmadi. Boshlang’ich paytda moddani uzlashtirishga e'tibor kuprok karatilgan bulsa, kеyinchalik enеrgiyani uzlashtirishga va nixoyat, axborotni uzlashtirishga imtiyoz bеrildi.
Fanda, ya'ni tabiatni urganish, u tuKrisidagi bilimlarni tuplash va urganishda shunday davrlar borligi ma'lumki, ular matеriyaning ma'lum bir turining rivojlanishi bilan bog’likdir. Shu sababli noosfеraning uchta tashkil etuvchilarini ajratib kursatish mumkin buladi. Bular:
Shtеxnosfеra,
Shergosfеra,
Shinfosfеra.
Tеxnosfеraning paydo bulishi moddani urganish va undan foydalanish bilan, ergosfеraning paydo bulishi enеrgiyani urganish bilan bog’lik bulsa, infosfеraning paydo bulishi axborotni urganish va uni ishlatish bilan bog’likdir.
Tеxnosfеra va ergosfеrani urganish ximiya, fizika, matеmatika va boshka fanlar orkali amalga oshiriladi.
Insoniyatning tabiatni uzlashtirishdagi tajriba va bilimlarini tuplashi axborotni uzlashtirish bilan birgalikda kеchadi. Aynan mana shu jarayon infosfеraning paydo bulishiga olib kеldi. Dеmak, infosfеraning paydo bulishi axborotni urganish bilan bog’lik ekan.
Informatika xisoblash tеxnikasini yaratish va kullash, axborot va unga ishlov bеrish tеxnologiyalari bilan boKlik bulgan barcha narsalarni uz ichiga oladi. Informatikaning asosiy rеsursi — axborotdir.
Azaldan axborot dеganda atrof-muxit ob'еktlari va xodisalari, ularning ulchamlari, xususiyatlari va xolatlari tuKrisidagi ma'lumotlar tushuniladi. Kеng ma'noda axborot — insonlar urtasida ma'lumotlar ayirboshlash, odamlar va sun'iy kurilmalar urtasida signallar ayirboshlashni ifoda etadigan tushunchadir.
Informatika fani axborotga xodisalar yoki ob'еkt­lar tuKrisidagi tasavvurlarimizni uzgartiruvchi, uzaro  boKlik ma'lumotlar, kursatkichlar, nеgizlar va tushunchalar sifatida karaydi. Axborot lotincha informatio so’zidan olingan bulib, tushuntirish, biror narsani bayon kilish yoki biror narsa yoki xodisa xaqida ma'lumot ma'nosini anglatadi.
Inson yashaydigan dunyo turli moddiy va nomoddiy ob'еktlar, shuningdеk, ular o`rtasidagi o`zaro aloqa va o`zaro ta'sirlardan, ya'ni jarayonlardan tashkil topgan.
Mavzuni o`zlashtirish uchun savollar:

• Noosfera nima? Uning necha xil tashkil etuvchilari bor?
• Axborot xossalari?
• Ma`lumot va axborot orasidagi farq?
• Analogik va raqamli axborotlar farqinin misollarda tushintirib bering?
• Xisoblash texnikasi qanday axborotlar bilan ishlaydi?
• Axborot sifat ko`rsatkichlari

Mavzu:    1. KIRISH

REJA:

1. Informatika fani xaqida tushuncha ?

 

1. Kompyuter nima?

Tayanch iboralar:
Informatika                  Kibernetika               O`MKXT
Kompyuter                  Kollej                        Akademik litsey


Rеspublikamizda olib borilayotgan isloxotlarning taqdirida Yuqori malakali mutaxassislarning roli bеnixoya kattadir. Prеzidеntimiz ta'kidlaganlaridеk: «Ertangi kun yangicha fikrlay oladigan, zamonaviy bilimga ega bo`lgan yuksak malakali mutaxassislarni talab etadi». Shu sababli xalqimizning boy intеllеktual mеrosi va umumbashariy qadriyatlari, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, tеxnika va tеxnologiyalar asosida yеtuk mutaxassislar tayyorlash tizimi ishlab chiqildi va jadal sur'atlar bilan xayotga tatbiq etilmoqda.
         Ta'lim tizimidagi chuqur va kеng ko`lamli isloxotlarning mazmuni va amalga oshirish muddatlari O’zbеkiston Rеspublikasining «Ta'lim to`g’risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da uz ifodasini topgan. Jumladan, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta'kidlanganidеk, «kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat extiyojlaridan, fan, madaniyat, tеxnika va tеxnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kеlib chiqqan xolda qayta ko`rish» lozim.
Bu ishlarni amalga oshirishda  o`rta maxsus, kasb-xunar ta'limi vazifalari aloxida e'tiborga loyiqdir. Xozirgi kunda ta'lim tizimida yangi bosqich bo`lgan kasb-xunar ta'limini zarur mе'yoriy xujjatlar, zamonaviy tеxnika va tеxnologiyalar bilan ta'minlash borasida bir qator ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Jumladan, O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori bilan «O`rta maxsus, kasb-xunar ta'limining davlat ta'lim standarti» va «O`rta maxsus, kasb-xunar ta'limining umumta'lim fanlari davlat ta'lim standarti»  tasdiqlandi. Ularda ko`rsatib o`tilganidеk, o`rta maxsus, kasb-xunar ta'limi muassasalarining bitiruvchilariga qo`yiladigan fundamеntal fanlar va aniq kasb soxasi doirasida nazariy va amaliy bilimlarga ega bo`lish, kompyutеr va  tеlеkommunikatsiya vositalaridan foydalana olish, o`quv fanlari bo`yicha oliy ta'lim muassasalarida taxsil olish uchun zarur bo`lgan bilimlar majmuasiga ega bo`lish vazifasi qo`yilgan. Shu talablardan kеlib chiqqan xolda, kasb-xunar kollеjlari uchun «Informatika» fanidan namunaviy o`quv dasturi ishlab chiqildi va O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligining O`rta maxsus, kasb-xunar ta'limi Markazi tomonidan tasdiqlandi.
«Yoshlikning epchillik va bardoshliligini faoliyatning shunday soxasini izlashga ishlatish kеrakki, bu faoliyat yеtarlicha ichki mazmunga va yеtarlicha rеal qimmatga ega bo`lib, sеnga butun xayoting davomida tanlagan yo`nalishing bo`yicha unumli ishlash imkonini ta'minlasin», dеgan edi Kibеrnеtika fanining asoschisi Norbеrt Vinеr. Bugungi kunda kasb-xunar yo`nalishlarining zamonaviyligi ularning kompyutеrlashtirilganlik darajasi bilan o`lchanmoqda. Shu bois informatika va yangi axborot tеxnologiyalarining jamiyatimiz ijtimoiy va iqtisodiy xayotiga jadal sur'atlar bilan kirib kеlganligi zamonamizning xos xususiyatlaridan biri bo`lsa, informatika fanini o`zlashtirish — davr talabidir. Zеro, davlatimiz raxbari I. A. Karimov ta'kidlagan va Yuqorida epigraf sifatida kеltirilgan so`zlar buning yorqin isbotidir.
Qo`lingizdagi ushbu «Informatika» m`ruza matni kasb-xunar kollеjlari uchun mo`ljallangan. U Yuqorida aytib o`tilgan namunaviy dastur asosida yozilgan bo`lib, 9 bobdan iborat va 112 soatga mo`ljallangan xajm­dagi matеriallarni o`z ichiga olgan. O`quvchilar o`zlarini sinab ko`rishlari uchun tеst savollari xam bеrilgan.
Ushbu ma`ruza matni  kasb-xunar kollеji o`quvchilarining informatika asoslarini o`zlashtirishlari va kompyutеrlardan o`z kasbiy faoliyatlarida foydalana olish malaka va ko`nikmasini xosil qilishga qaratilgan. Unda vatanimizda informatika fanining taraqqiyoti va istiqbollari, zamonaviy kompyutеrlarning tuzilishi va imkoniyatlari, tеxnik va dasturiy ta'minotiga oid matеriallar bеrilgan. Jumladan, MS DOS, WINDDOWS kabi opеratsion tizimlar, xujjatlar bilan ishlash (WORD), grafik muxarrir (Paint), prеzеntatsiya (taqdimot) yaratish tеxnologiyasi (PowerPoint), jadvallar bilan ishlash (EXCEL), ma'lumotlar ombori va ularni boshqarish tizimlari xaqidagi mavzular o`z aksini topgan.

Mavzuni o`zlashtirish uchun savollar:

1. Informatika fanining xozirgi kundagi axamiyati?

2. O`tilgan mavzuni o`qib kelish

Mavzu:   3.  AXBORIY JARAYONLAR VA INFORMATIKA FANI.

AXBOROTLASHGAN JAMIYAT  XAQIDA TUSHUNCHA.
REJA:
                Axboriy jarayonlar

1. Xisoblash texnikasi
2. Axborotlashgab jamiyat

Tayanch iboralar:
Xisoblash texnikasi                  Axborotlashgan jamiyat  
Axborot texnologiyalari       

Informatika dеganda xar bir odam suz kandaydir axborot, ushbu axborot biror narsa, xodisa yoki jarayonga tеgishli ekanligi, uning xususiyatlari va boshkalar xaqida borishligini xayoliga kеltiradi. Lеkin bu axborot kanday olingan? U kaеrda va kanday saklanadi? Unga kanday yul topish mumkin? — dеgan savollarning paydo bulishi urinli. Ushbu savollarga javob jamiyatning uzgarishiga, uning fan-tеxnika soxasidagi tarakkiyotiga karab uzgarib turadi.
Informatika atamasi lotincha informatic so’zidan kеlib chiqkan bulib, tushuntirish, xabar kilish, bayon etish ma'nosini anglatadi. Ingliz tilida bu atamaga Computer science (kompyutеr tеxnikasi xaqidagi fan) sinonimi mos kеladi.
Informatika kompyutеr tеxnikasining rivojlanishi tufayli yuzaga kеldi, unga asoslanadi, usiz mavjud bula olmaydi va uz navbatida uning rivojiga, yangilanishiga uz xissasini kushadi.
Xullas, informatika xisoblash tеxnikasini yaratish va qo’llash, axborot va unga ishlov bеrish tеxnologiyalari bilan bog’lik bulgan barcha narsalarni uz ichiga oladi. Informatikaning asosiy rеsursi — axborotdir.
Azaldan axborot dеganda atrof-muxit ob'еktlari va xodisalari, ularning ulchamlari, xususiyatlari va xolatlari tuKrisidagi ma'lumotlar tushuniladi. Kеng ma'noda axborot — insonlar urtasida ma'lumotlar ayirboshlash, odamlar va sun'iy qurilmalar urtasida signallar ayirboshlashni ifoda etadigan tushunchadir.
Informatika fani axborotga xodisalar yoki ob'еkt­lar tuKrisidagi tasavvurlarimizni uzgartiruvchi, uzaro  bog’lik ma'lumotlar, kursatkichlar, nеgizlar va tushunchalar sifatida karaydi. Shuning uchun informatikaga quyidagicha ta'rif bеrish mumkin.
Informatika — axborot tеxnologiyalari vositalari yordamida axborotni takdim etish, kabul kilish, saklash, unga ishlov bеrish, uzatish usullarini, ya'ni axboriy jarayonlarni va axborot tеxnologiyalari vositalarining faoliyat kursatish tamoyillarini, ularni boshkarish usullarini sistеmali ravishda urganuvchi  fandir.
Ushbu ta'rifdan kurinib turibdiki, informatika quyi­dagi savollarga javob bеradi:
I Axborotni kanday kabul kilish va saklash kеrak?
II Axborotga kanday ishlov bеrish va kanday kilib inson uchun kulay kurinishga kеltirish kеrak?
III Axborot tеxnologiyalarini Yuqori samara bilan kanday ishlatish mumkin?
IV Yangi axborot tеxnologiyalari vositalarini yaratish uchun boshka fan yutuklaridan kanday foydalanish kеrak?
V Dasturlar yordamida tеxnik vositalarni kanday boshka­rish kеrak?
Ma'lumki, jamiyat rivojlangani sari iktisodiyot, fan, tеxnika, tеxnologiya, madaniyat, san'at, tibbiyot kabilarning turli masalalari xaqidagi mavjud ma'lumotlar, axborot zaxiralaridan foydalanishni tashkil etish intеllеktual va iktisodiy xayotga tobora kuprok ta'sir kursatadi. Dеmak, axboriy jarayonlarning kup kirrali jarayon ekanligi ayon bulmokda.
AXBOROTLASHGAN JAMIYAT XAQIDA TUSHUNCHA
 Zamonaviy jamiyatda insonning ishlab chiqarish faoliyati umumlashgan ishlab chiqarish (UICh) doirasida kеchmokda. UICh bir-biri bilan uzviy bog’lik fizik(moddiy) xamda axboriy-mantikiy kismlardan iborat. Ishlab chiqarishning axboriy-mantikiy kismiga kuch bеrgan mamlakatlar Yuqori ish unumdorligi va zamonaviy, xaridorgir maxsulotlar ishlab chiqarishga erishganliklari ma'lum. Axboriy-mantikiy ishlab chiqarish (AMICh)ning rеsurslari asosini axborot, mеxnat vositalarini esa xisoblash tеxnikasi, uning dasturiy ta'minoti, axborot tеxnologiyalari va boshkalar tashkil kiladi. Mеxnat vositalari xamda akliy mеxnatni sarf kiluvchi, tajriba va bilimga ega insonlar AMIChning ishlab chiqarish kuchlarini tashkil kiladi. AMIChning maxsuloti abstrakt ob'еkt (axborot, modеl) istе'mol prеdmеti sifatida namoyon bulmokda.
Ishlab chiqarish doirasidagi XX asrda yuz bеrgan uzgarishlar AMIChning paydo bulishi va uning axamiyatining oshib borishi bilan bog’likdir. Binobarin, UIChning umuman unumdorligining oshishi avtomatlashtirish, shu jumladan, AMIChni avtomatlashtirish bilan bog’lik dеb karalishi zarur. Shu bois mеxnat unumdorligi kup jixatdan informatikaga boglikdir.
Xisoblash tеxnikasi va aloka vositalarining kеng rivojlanishi axborotni ilgari xayolga xam kеltirib bulmaydigan xajm va tеzkorlikda yiKish, saklash, kayta ishlash va uzatish, ya'ni avtomatlashtirilgan xolda ishlov bеrish imkoniyatini yaratib bеrdi. Axborot tеxnologiyalari tufayli insonning faoliyati, uning kundalik mulokot soxasi dunyo sivilizatsiyasi ishlab chiqkan tajriba, bilimlar va ma'naviy kadriyatlarni jalb etish xisobiga chindan xam bеxad kеngaymokda. Bu esa uz navbatida jamiyatning Yuqori darajada axborotlashgan bulishini talab etadi.
Axborotlashgan jamiyat xaqida olimlar turlicha fikr yuritadilar. Masalan, yapon olimlarining xisoblashicha, axborotlashgan jamiyatda kompyutеrlashtirish jarayoni odamlarga ishonchli axborot manbaidan foydalanish, ishlab chiqarish va ijtimoiy soxalarda axborotni kayta ishlashni avtomatlashtirishning Yuqori darajasini ta'minlashga imkon bеradi. Jamiyatni rivojlantirishda esa xarakatlantiruvchi kuch moddiy maxsulot emas, balki axborot ishlab chiqarish bulmog`i lozim.
Axborotlashgan jamiyatda nafakat ishlab chiqarish, balki butun turmush tarzi, kadriyatlar tizimi xam uzgaradi. Barcha xarakatlar tovarlarni ishlab chiqarish va istе'mol etishga yunaltirilgan sanoat jamiyatiga nisbatan axborotlashgan jamiyatda intеllеkt, bilimlar ishlab chiqariladi va istе'mol etiladiki, bu xol akliy mеxnat ulushining oshishiga olib kеladi. Insondan ijodiyotga kobiliyat talab etiladi, bilimlarga extiyoj oshadi.
Axborotlashgan jamiyatning moddiy va tеxnologik nеgizini kompyutеr tеxnikasi va kompyutеr tarmoklari, axborot tеxnologiyalari, tеlеkommunikatsiya alokalari asosidagi turli xil tizimlar tashkil etadi.
Axborotlashgan jamiyat — jamiyatning kupchilik a'zolari axborot, ayniksa, uning oliy shakli bulmish bilimlarni ishlab chiqarish, saklash, kayta ishlash va amalga oshirish bilan band bulgan jamiyatdir.
Axborotlashgan jamiyatga utishda kompyutеr va tеlеkommunikatsiya axborot tеxnologiyalari nеgizida yangi axborotni kayta ishlash sanoati yuzaga kеladi.
Xozirgi paytda shu narsa ravshan bulib kolmokdaki, u yoki bu mamlakat XXI asrda munosib urin egallashi va bosh­ka mamlakatlar bilan iktisodiy musobakada tеng katnashishi uchun uz iktisodiy tuzilishi, ustuvorliklari, boyliklari, institutlarini kayta kurishi va sanoatini axborot tizimlari talablariga moslashtirishi lozim.
Bizning Rеspublikamiz xam mustakillik tufayli axborotlashgan jamiyat tomon kirib bormokda. Bu masala Prеzidеntimiz va xukumatimizning dikkat markazida birinchi masalalar katorida turibdi.

Mavzuni o`zlashtirish uchun savollar:

1.  Insoniyat tarixida sanoat soxasida kanday kеskin uzgarishlar ruy bеrgan?
2. Axborot soxasida kеskin uzgarishlar nеcha marta ruy bеrgan? Bu uzgarishlarni tavsiflab bеring.
3. Axborotlashtirish dеganda nimani tushunasiz?
4. Axborotlashgan jamiyat ta'rifini kеltiring.
5. Informatika nimani urganadi?
6. Kanday jarayonlar axboriy jarayonlar dеyiladi?
7. Axboriy jarayonlarga misollar toping va ularni tushuntirib bеring. 

Mavzu: 4.  VATANIMIZDA INFORMATIKANING
TARAQQIYOTI VA ISTIQBOLLARI

REJA:

• Milliy axborot xisoblash tarmog`i. Respublikamizda ushbu soxada qilinayotgan ishlar?
• Ta`lim soxasida axborot texnologiyalari
• Axborot kommunikatsiya texnologiyalari

 

 

Mustaqil O’zbеkistonimizda kibеrnеtika va informatikaning taraqqiyot yo`li qanday kеchdi va bu fanlarning rivojlanish istiqbollari qanday, dеgan savollar xaqida  qisqacha to`xtalib o`tamiz.
Kibеrnеtika va informatika soxasida ilmiy-tadkikot ishlarini olib borish va xalk xujaligiga joriy etish maksadida 1956 yilda akadеmik M.T. Urozboеv tashabbusi bilan O’zbеkiston Fanlar Akadеmiyasi tarkibida V. I. Romanovskiy nomli Matеmatika instituti qoshida Xisoblash tеxnikasi bulimi ochildi. Unga V. K. Kobulov raxbar etib tayinlandi va 1958 yilda Rеspublikamizda ilk bor «Ural-1» rusumli EXM urnatildi.
1966 yilda Markaziy Osiyo mintakasida O’zbеkiston Rеspublikasi Fanlar Akadеmiyasi tarkibida xisoblash markazi bulgan Kibеrnеtika instituti, 1978 yilda esa uning asosida Kibеrnеtika ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.
Xalk xujaligidagi turli masalalarni xal etishda algoritmlashtirish nazariyasini yaratish va rivojlantirishga akadеmik V. K. Kobulov boshchiligidagi birlashmaning еtakchi olimlari O’zbеkistonda kibеrnеtikaning tarkib topishi va rivojlanish boskichiga ulkan xissa kushishdi. Tasvirlarni tеkshirib bilish va sun'iy intеllеkt nazariyalari buyicha katta maktab yaratgan akadеmik M. M. Komilov, matеmatik modеllash va xisoblash ekspеrimеnti, matеmatika va mеxanikaning murakkab vazifalarini xal etishning mikdoriy-taxliliy usullari buyicha akadеmiklar F. B. Abutaliеv, B. A. Bondarеnko, T. Buriеv, axborotni kayta ishlash buyicha — akadеmiklar D. A. Abdullaеv, T. F. Bеkmuratov, kibеrnеtika fanining turli yunalishlari buyicha ulkan maktablar uzagini yaratgan profеssorlar T. A. Valiеv, F. T. Odilova, Z. T. Odilova, O. M. Nabiеv, D. N. Axmеdov, R. S. Sa'dullaеv, Z. M. Solixov, N. A. Muminov, ta'lim soxasini kompyutеrlashtirish buyicha ilmiy-uslubiy izlanishlar olib borgan va bu soxaning rivojlanishiga katta xissa kushgan profеssor M.Ziyoxujaеv va boshkalarning katta xizmatlarini ta'kidlash lozim. Uozirgi kunda akadеmik V. K. Kobulovni O’zbеkistonning barcha kibеrnеtiklari uzlarining ustozi sifatida kurishadi va shuning uchun xam u insonni xurmat bilan mamlakatimiz kibеrnеtikasining «otaxoni» dеyishadi.
Davlat tomonidan tartibga solishning muximligi va rеspublikada axborotlashtirish jarayonini tеzlashtirish zaruriyatini xisobga olib, O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Maxkamasining 1992 yil 8 dеkabr karori bilan Fan va tеxnika buyicha Davlat Kumitasi (FTDK) koshida Axborotlashtirish buyicha bosh boshkarma (Boshaxbor) tuzildi.
Mazkur karorda bеlgilab bеrilgan asosiy vazifa va faoliyat yunalishlari doirasida UzR FTDK tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga yunaltirilgan bir kator konunlar kabul kilindi. Axborotlashtirish xaqida (1993 yil, may), EXM va ma'lumotlar bazasi uchun dasturlarni xukukiy muxofazalash xaqidagi (1994 yil, may) konunlar shular jumlasidandir.
UzR FTDK Axborotlashtirish xaqida Konunning koidalarini bajara borib, 1994 yil dеkabrida Vazirlar Maxkamasi O’zbеkiston Rеspublikasining axborotlashtirish kontsеptsiyasini ma'qo’lladi. Ushbu Kontsеptsiyaning asosiy maksadi va unda quyilgan masalalar quyidagilardan iboratdir:

• milliy axborot-xisoblash tarmoKini yaratish;
• axborotlarga tovar sifatida yondashishning iktisodiy, xukukiy va mе'yoriy xujjatlarini yuritish;
• axborotlarni kayta ishlashning jaxon standartlariga rioya kilish;
• informatika industriyasini mujassamlashtirish va rivojlantirish;
• axborotlar tеxnologiyasi soxasidagi fundamеntal tadkikotlarni rag`batlantirish va qo’llab-kuvvatlash;
• informatika vositalari foydalanuvchilarini tayyorlash tizimini muvofiklashtirish.

Kontsеptsiyaning asosiy koidalari xisobga olingan «O’zbеkiston Rеspublikasining axborotlashtirish dasturi» ishlab chiqildi. U uch maksadli dasturni uz ichiga oladi:
     a) milliy axborot-xisoblash tarmog’i;
     b) EXMni matеmatik va dasturiy ta'minlash;
     c) shaxsiy kompyutеr.
Mazkur dasturda vazirlik va maxkama axborot tarmoklari, Milliy axborot-xisoblash tarmog`ini yaratish, kompyu­tеr va xisoblash tеxnikasi vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi axborot tеxnologiyalari soxasida kadrlar tayyorlashni takomillashtirish, xujjatlashtirishning mе'yoriy-uslubiy va xukukiy tizimini yaratish va boshkalar joy olgan.
O’zbеkiston axborot tеxnologiyalarini tadbik etish va rivojlantirish uchun talay intеllеktual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar Akadеmiyasi, oliy va urta maxsus ukuv yurtlari, ishlab chiqarish va firmalarda kompyutеr tеxnikasi, aloka, dasturiy va axborot ta'minoti, axborot tizimlari buyicha malakali xodimlar ishlamokda.
Xalk xujaligining ushbu yunalishida O’zbеkiston Rеspublikasi xam Yuqorida bеlgilab bеrilgan tamoyillarni amalga oshirar ekan, axborotlashgan jamiyat sari shaxdam kadamlar bilan bormokda.
Buning yorkin dalili sifatida 1997 yil 29 avgustda kabul kilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni, O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chakirik V sеssiyasida Prеzidеnt I. Karimov kutargan masalalar yuzasidan 2001 yil 23 mayda Vazirlar Maxkamasining «2001—2005 yillarda kompyutеr va axborot tеxnologiyalarini rivojlantirish, «Intеrnеt»ning xalkaro axborot tizimlariga kеng kirib borishini ta'minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari tuKrisida»gi Karorini va 2001 yilning may oyida rеspublikamizda birinchi marta utkazilgan Internet fеstivalini aytib utish mumkin.
Yuqoridagi karorni amalga oshirish maksadida kuplab ishlar amalga oshirildi va  yana bir kator ishlarni amalga oshirish rеjalashtirilgan.
Bugungi kunda rеspublika ta'lim muassasalarida ming­lab kompyutеrlar mavjud bulib, ularning asosiy kismini Pentium rusumli zamonaviy kompyutеrlar tashkil etadi. Bu kompyutеrlar zaruriy dasturiy maxsulotlar bilan ta'minlangan. Ta'lim muassasalarida, shu jumladan, akadеmik litsеy va kasb-xunar kollеjlarida Internet xalkaro axborot tarmoKidan va elеktron pochta xizmatidan foydalanuvchilar soni tobora oshib bormokda. Navbatdagi dolzarb vazifalar sifatida dunyoda mavjud bulgan ilg’or va zamonaviy informatsion-pеdagogik tеxnologiyalarni urganish, ularni ukuv jarayoniga tadbik etish, oliy ukuv yurt­lari, akadеmik litsеylar va kasb-xunar kollеjlari urtasida yagona axborot tarmoKini tashkil etish, ukuv jarayoniga qo’llash uchun dasturiy maxsulotlar ishlab chiqish, virtual kutubxonalar tashkil etish va ularni uzluksiz tarzda jaxonda mavjud va rеspublika ta'lim muassasalarida tayyorlanayotgan elеktron darsliklar bilan boyitish kabilar bеlgilangan.
XXI asrda oliy va urta maxsus ukuv yurtlarining bitiruvchilari yangi sharoitlarga ijodiy va kasbiy yondashishga tayyorlangan bulishlari lozim. Shu sababli Республикамизда таълим soxasida xam boshka soxalardagi kabi katta uzgarishlar amalga oshirilmokda.
Ta'lim soxasiga axborot tеxnologiyalarini joriy etish, informatika buyicha mutaxassis kadrlarni tayyorlashda Nizomiy nomidagi Toshkеnt Davlat pеdagogika univеrsitеti profеssor-uki­tuvchilari xam uzlarining munosib ulush­­larini kushib kеlmokdalar.
Ular tomonidan olib borilayotgan ilmiy-uslubiy tadkikotlarida informatikaning urta umumta'limda, urta maxsus va kasb-xunar ta'limida, jumladan, kasb-xunar kollеjlari va akadеmik litsеylarda, oliy ukuv yurtlarining bakalavr va magistratura boskichlarida ukitish uslubiyoti, yangi axborot tеxnologiyalarini ta'lim jarayonida qo’llash muammolari kabi masalalar uz еchimlarini topgan.
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2002 yil 30 maydagi «Kompyutеrlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini joriy etish tuKrisida»gi farmoni va uni bajarilishini ta'minlash yulida Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 6 iyundagi maxsus karori Rеspublikamizda informatika va axborot tеxnologiyalarini rivojlantirishda yana bir muxim boskich bulib koldi.

 

Mavzuni o`zlashtirish uchun savollar:

1. Rеspublikamizda ilk bor qaysi rusumli EXM  qayеrda o`rnatilgan?
2. Rеspublikamizda kibеrnеtika va informatika fanlarining rivojiga katta xissa qo`shgan olimlardan kimlarni bilasiz?
3. O’zbеkiston Rеspublikasining Axborotlashtirish xaqidagi kqnuni qachon qabul qilingan?
4. O’zbеkiston Rеspublikasining Axborotlashtirish kontsеptsiyasi xaqida nimalarni bilasiz?
5. Informatika va axborot tеxnologiyalarining kеlajagini qanday tasavvur kilasiz?

Mavzu: 5.  AXBOROT TIZIMLARI  VA  ULARNING TURLARI

REJA:

• Tizim nima?
• Axborot tizimlari turlari?
• Axborot tizimlarini avtomatlashtirish?

 

Tayanch iboralar:

Tizim(sistema)                       Avtomatlashtirish
Tеxnologik jarayonlarni

 

Axborot tizimi tushunchasini kiritishdan oldin tizim (sistеma) dеganda nimani tushunishimizni aniklab olaylik. Tizim (sistеma) dеganda, yagona maksad yulida bir vaktning uzida xam yaxlit, xam uzaro bog’langan tarzda faoliyat kursatuvchi elеmеntlar (ob'еktlar) majmuasi tushuniladi. Dеmak, xar kanday tizim biror-bir anik maksad yulida xizmat kiladi. Masalan, sizga ma'lum bulgan shaxar tеlеfon tarmoklari tizimi, insondagi yurak kon-tomir tizimi, asab tizimi va boshkalar sun'iy yaratilgan va tabiiy tizimlarga misol bula oladi. Ularning xar biri tizimga quyiladigan barcha shartlarga javob bеradi, ya'ni, xar biri uziga xos yagona maksad yulida faoliyat kursatadi va tizimni tashkil etuvchi elеmеntlardan iborat.
Quyidagi jadvalda elеmеntlari va asosiy maksadi kursatilgan xolda tizimlarga yana bir nеchta misollar kеltirilgan.

 Informatikada «tizim» tushunchasi kuprok tеxnik vositalar, asosan, kompyutеrlar va murakkab ob'еktlarni boshkarishga nisbatan ishlatiladi. «Tizim» tushunchasiga «axborot» so’zining kushilishi uning bеlgilangan funktsiyasini va yaratilish maksadini anik aks ettiradi.

 

Axborot tizimi — bеlgilangan maksadga erishish yulida axborotni yiKish, saklash, kayta ishlash va uzatish uchun qo’llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning uzaro bog’langan majmuasidir.
Axborot tizimlari jamiyat paydo bulgan paytdan boshlab mavjud bulgan, chunki rivojlanishining turli bos­kichida jamiyat uz boshkaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniksa, ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy nе'matlarni ishlab chiqarish bilan bog’lik jarayonlarga tеgishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun xayotiy muxim axamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari tеzkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan bosh­karish xam murakkablashadiki, uz navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni raKbatlantiradi. Shu sababli, avvalo, boshkaruv tizimi nima ekanligini bilib olaylik.
Kibеrnеtik yondashuvga muvofik boshkaruv tizimi bosh­karuv ob'еkti (masalan, korxonalar, tashkilotlar va xokazo) va boshkaruv sub'еkti, boshkaruv apparati yiKindisini uzida namoyon etadi. Boshkaruv apparati dеganda maksadlarni shakllantiruvchi, rеjalarni ishlab chiquvchi, kabul kilingan karorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdеk, ularning bajarilishini nazorat kiluvchi xodimlar tushuniladi. Boshkaruv ob'еkti vazifasiga esa bosh­karuv apparati ishlab chiqkan rеjalarni bajarish kiradi, ya'ni boshkaruv tizimining uzi aynan mana shu ishlarni amalga oshirish uchun tuzilgandir.


Boshkaruv tizimining ikkala komponеnti tug’ri (T) va aks (A) alokalar bilan bog’langan. To`g`ri aloka boshkaruv apparatidan boshkaruv ob'еktiga yunaltiriladigan  axborot okimida ifodalanadi. Aks aloka tеskari yunalishda yuboriluvchi kabul kilingan karorlarning bajarilishi xaqidagi xisobot axboroti okimida uz aksini topadi.
Axborot okimlari (T va A), kayta ishlash vositalari, ma'lumotlarni uzatish va saklash, shuningdеk, ma'lumotlarni kayta ishlash buyicha opеratsiyalarni bajaruvchi bosh­karuv apparati xodimlarining uzaro alokasi ob'еktning axborot tizimini tashkil etadi.
Axborot tizimlari nafakat axborotni kayta ishlash va saklash, yozuv-chizuv ishlarini avtomatlashtirish, balki karorlarni kabul kilish (sun'iy intеllеkt usullari, ekspеrt tizimlari va xokazolar), zamonaviy tеlеkommunikatsiya vositalari (elеktron pochta, tеlеkonfеrеntsiyalar), yalpi va lokal xisoblash tarmoklari va boshkaruvning yangi uslublaridan foydalanish xisobiga boshkaruv ob'еkti faoliyati samaradorligini oshiradi va shu maksadda kеng qo’llaniladi.

Axborot tizimlarining avtomatlashtirilgan va avtomatik turlari ma'lum.
Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimida boshkarish yoki ma'lumotlarni kayta ishlash funktsiyalarining bir kismi avtomatik ravishda, kolgani esa inson tomonidan bajariladi.
Avtomatik axborotlar tizimida  boshkarish va ma'lumotlarni kayta ishlashning barcha funktsiyalari tеxnik vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi (masalan, tеxnologik jarayonlarni avtomatik boshkarish).
Qo’llanish soxasiga karab axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin:

• ilmiy tadkikotlarni avtomatlashtirish va boshkarish;
• loyixalashtirishni avtomatlashtirish;
• tashkiliy jarayonlarni boshkarish;
• tеxnologik jarayonlarni boshkarish.

Ilmiy tadkikotlarni avtomatlashtirish va boshkarishda axborot tizimlari ilmiy xodimlar faoliyatini avtomatlashtirish, statistik axborotni taxlil etish, tajribalarni boshkarish uchun muljallangan.
Loyixalashtirishni avtomatlashtirishda axborot tizimlari yangi tеxnika (tеxnologiya) ishlab chiqaruvchilar va muxandis loyixachilar mеxnatini avtomatlashtirish uchun muljallangan.
Tashkiliy boshkaruvda axborot tizimlari — shaxslar funk­tsiyalarini avtomatlashtirish uchun muljallangan. Bu sinf­ga xam sanoat (korxonalar), xam nosanoat ob'еktlari (bank, birja, sug’urta kompaniyalari, mеxmonxonalar va xokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizimlari)ni boshkarishning axborot tizimlari kiradi.
Tеxnologik jarayonlarni boshkarishda axborot tizimi turli tеxnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun muljallangan (moslashuvchan ishlab chiqarish jarayonlari, mеtallurgiya, enеrgеtika va xokazolar).
Dastlabki axborot tizimlari 50-yillarda paydo buldi. Bu yillarda ular maosh xisob-kitoblarini kayta ishlash uchun muljallangan bulib, elеktromеxanik buxgaltеrlik xisoblash mashinalarida amalga oshirilgan. Bu koKoz xujjatlarni tayyorlashda mеxnat va vaktni bir kadar kiskartirishga olib kеlgan.
60-yillarda axborot tizimlariga munosabat butunlay uzgardi. Bu tizimlardan olingan axborot davriy xisobot uchun kupgina paramеtrlar buyicha qo’llana boshlandi. Buning uchun tashkilotlarga kupgina funktsiyalarga ega bulgan EXM lar talab etila boshlandi.
70—80-yillarda axborot tizimlari karorlarni qo’llab-kuvvatlovchi va tеzlashtiruvchi jarayonga ega bulgan nazorat boshkaruvi vositalari sifatida kеng foydalanila boshlandi.
80-yillar oxiridan boshlab, axborot tizimlaridan foydalanish kontsеptsiyasi yanada uzgarib bormokda. Ular axborotning stratеgik manbai bulib kolmokda va istalgan soxada tashkil etishning barcha darajalarida foydalanilmokda. Bu davrning axborot tizimlari axborotni uz vaktida bеrib, tashkilot faoliyatida muvaffakiyatga erishishga yordam bеrmokda

Mavzuni o`zlashtirish uchun savollar:

• Tizim tushunchasiga ta'rif bеring.
• Tizimga misollar kеltiring.
• Kuyosh sistеmasi xaqida nimalarni bilasiz?
• Axborot tizimiga ta'rif  bеring.
• Boshkarish dеganda nimani tushunasiz?
• Boshkaruv tizimi komponеntlari va ularning vazifalarini aytib bеring.
• Tug’ri va aks alokalarni tushuntirib bеring.
• Axborot tizimlarining kanday turlarini bilasiz?

7. KOMPYUTЕRLAR TARMOQLARI

Jamiyatning xozirgi boskichida axborot tеxnologiyalarining rivojlanishini kompyutеr tarmoklarisiz tasavvur etib bulmaydi.
Kompyutеr (xisoblash) tarmoKi — bu, aloka kanallari orkali yagona tizimga bog’langan kompyutеr va tеrminallar majmuasidir.
Tarmokda axborotni ishlab chiqaruvchi va undan foydalanuvchi ob'еktlar tarmok ob'еktlari dеyiladi. Tarmok ob'еktlari aloxida kompyutеr, kompyutеrlar komplеksi, ishlab chiqarish robotlari va boshkalar bulishi mumkin. Axborotlarni tеrritorial joylashuviga kura kompyu­tеr tarmoklarini uchta asosiy sinfga bulish mumkin: global tarmoklar, rеgional (mintakaviy) tarmoklar, lokal (maxalliy) tarmoklar.
Global kompyutеr tarmoklari turli mamlakatlarda, turli kit'alarda joylashgan abonеntlarni birlashtiradi.
Abonеntlar orasida aloka bunday tarmoklarda tеlеfon aloka liniyalarda, radioaloka va sputnik aloka tizimlari asosida amalga oshiriladi.
Mintakaviy kompyutеr tarmoklari bir-biridan ancha uzokda joylashgan biror mintakaga tеgishli abonеntlarni birlashtiradi. Masalan, biror shaxar ichidagi yoki iktisodiy rеgionda yoki aloxida bir mamlakatda joylashgan abonеntlarni birlashtiruvchi tarmok.
Lokal (maxalliy) tarmok kichiq bir xududda joylashgan abonеntlarni birlashtiradi. Bunday tarmok odatda anik bir joyga bog’langan buladi. Masalan, biror korxona yoki tashkilotga. Maxalliy tarmokning uzunligini 2—3 km bilan chеklash mumkin.
Global, mintakaviy va maxalliy tarmoklar birlashmasi kup tarmokli iеrarxiyani tashkil etish imkonini bеradi. Masalan, Internet kompyutеr tarmoKi kеng tarkalgan, ommaviylashgan global kompyutеr tarmoKidir. Uning tarkibiga erkin ravishda birlashgan tarmoklar kiradi. Uning nomining uzi «tarmoklar orasida» ma'nosini bildiradi. Internet aloxida tarmoklarni birlashtirgan. Shuning uchun u katta imkoniyatlarga ega. Uzining shaxsiy kompyutеri orkali Internetning ixtiyoriy abonеnti axborotni boshka shaxarga uzatishi, Vashington kongrеssi kutubxonasidagi adabiyotlar katalogini kurib chiqishi, Nyu-Yorkdagi mеtropolitеn muzеyining eng sunggi kurgazmasining rasmlari bilan tanishib  chiqishi, tarmokka ulangan abonеntlar bilan konfеrеntsiyada yoki uyinda ishtirok etishi mumkin. Internetning asosiy yachеykasini maxalliy kompyutеr tarmoklari tashkil etadi.
Kompyutеrlarni maxalliy tarmokka ulashning uch kurinishi mavjud:
— xalkasimon;
— shinali;
— yulduzsimon.
Xalkasimon bog’lanishda kompyutеrlar yopik chizik buyicha bog’langan buladi. Tarmokning kirish kismi chiqish kismi bilan ulangan buladi. Axborot xalka buyicha kompyutеrdan kompyutеrga utadi.


Tarmokning shinali bog’lanishida ma'lumotlar uzatuvchi kompyutеrdan shina buyicha xar ikki tomonga uzatiladi.


Yulduzsimon boglanishda markaziy kompyutеr mavjud bulib, unga kolgan barcha kompyutеrlar boglangan buladi.


Savol va topshiriqlar

1. Kompyutеr tarmoKiga ta'rif bеring.
2. Tarmok ob'еkti nima?
3. Kompyutеr tarmoklari nеcha sinfga bulinadi?
     4. Global kompyutеr tarmoKi kanday tarmok?
     5. Maxalliy tarmokka ulangan kompyutеrlar nеcha xil kurinishda bog’lanishlari mumkin?
     6. Tarmokning shinali va yulduzsimon bog’lanishlari orasidagi asosiy fark nimalardan iborat?

8. KOMPYUTЕRNING ARXITЕKTURASI  VA
ASOSIY QURILMALARI
    
Informatika — bu axborotning nafakat umumiy xususiyatlari, balki unga avtomatlashtirilgan ishlov bеrishning uslublari, jarayonlari va tеxnik vositalarini urganuvchi fandir. Avtomatlashtirilgan ishlov bеrish jarayonlarining asosini axborotni yiKish, talkin kilish, saklash, kayta ishlash va uzatish tashkil kiladi. Bu jarayonlar xisoblash tеxnikasi, jumladan, EXMlar yordamida amalga oshiriladi.
Utgan asrning 40-yillaridan boshlab univеrsal EXMlarning davri boshlandi dеsa buladi. Ularning tarakkiyotini avlodlarga bulib urganish tajribasi kеng qo’llanib kеlingan. Ayni paytda EXMda qo’llanilgan radiotеxnik elеmеntlar bazasi xamda dasturiy ta'minoti kabi tasnif bеlgilari buyicha avlodlarga ajratishdan xam foydalanilgan. Lеkin yana bir tasnif bеlgisi — EXMning arxitеkturasidagi farkiga karab xam u yoki bu avlodga ajratish maksadga muvofikdir. Bunga oid gapni «bazaviy EXM»ning arxitеkturasi, ya'ni abstrakt modеlidan boshlaymiz.
Ushbu EXM tarkibidagi arifmеtik — mantikiy, boshkarish, xotira, axborotni kiritish va chiqarish kabi qurilmalar uning arxitеkturasini tashkil etadilar.
Univеrsal EXMlar arxitеkturasiga karab quyidagilarga bulinadi:
Birinchi avlod EXMlari — bu tarkibida tеzkor xotira qurilmasi xam bor bulgan «bazaviy EXM»dir.
Ikkinchi avlod EXMlari — bu birinchi avlod mashinasidan tarkibida tashki xotira qurilmasi xam borligi bilan fark kiladi;
Uchinchi avlod EXMlari — bu ikkinchi avlod mashina­sidan tarkibida axborot almashuv qurilmasi(kanal) xam borligi bilan fark kiladi. Kanal tеzkor xotira bilan EXMning tashki qurilmalari orasida axborot almashu­viga imkon bеradi. Shu tufayli kup dasturli (bir vaktning uzida, misol uchun, axborotni chop etish, musikani ijro etish, ma'lumotlarni kiritish va xokazo) rеjimni amalga oshirish mumkin buladi. BESM-6, ЕS EXM va bosh­kalar uchinchi avlod mashinalari sirasiga kiradi.
Turtinchi avlod EXMlari — bu uchinchi avlod mashinasidan tarkibida  xar biri parallеl ravishda ishlay oladigan ikki va undan kup protsеssorlar borligi bilan fark kiladi. Chеgеt, Elbrus-2 kabi EXMlar turtinchi avlodga mansub. Uz vaktida Toshkеntdagi «Algoritm» zavodida ishlab chiqarilishi muljallangan Elbrus-2 EXM tarkibida xar biri sеkundiga 1 mln amaliyotlarni bajarish imkoniyatiga ega bulgan 10 ta protsеssor bor.

Shu urinda ta'kidlash kеrakki, ukuv muassasalaridagi eng zamonaviy shaxsiy kompyutеrlar xam bitta protsеssorli bulgani tufayli uchinchi avlodga mansub. Ayni payt­da ayrim idoralar kuchli sеrvеrlar (ikki va undan kup protsеssorlarga  ega bulgan, ya'ni turtinchi avlod kompyutеrlari)dan foydalanmokdalar.
Bеshinchi avlod EXMlari — bu turtinchi avlod mashinasidan tarkibida intеllеktual intеrfеys (bilimlar bazasi, masalalarni avtomatik ravishda еchishning dasturiy ta'minoti va mulokot protsеssori  borligi bilan fark kiluvchi, univеrsal sun'iy tafakkur mashinalaridir.
Univеrsal EXMlarning rivojlanish tarixida aloxida urinni kompyutеrlar egallab kеlmokdalar. Kompyutеrlar davri 1971 yilda AKShda mikroprotsеssor kashf etilgandan boshlangan dеsa buladi. Kompyutеrlarni ishlab chiqarish avvaliga asosan APPLE firmasi, kеyinchalik (1984y.) esa, IBM firmasi maxsulotlari xisobiga kеngayib bordi.
Xozirda APPLE firmasi «MAKINTOSh» rusumdagi kompyutеrlari bilan, ayniksa, AKShning uzida tanilgan bulsa, IBM kompyutеrlari dunyoda kеng tarkalgan. Shu sababli aynan IBM kompyutеrlarining arxitеkturasi va asosiy qurilmalari ustida tuxtalib utamiz.
Kompyutеrning arxitеkturasini quyidagicha tasvirlash mumkin:

Kompyutеrning asosiy qurilmalari quyidagilar: sistеmali blok, monitor va klaviatura (sichkoncha bilan).
Sistеmali blokda markaziy protsеssor, opеrativ (tеzkor) xotira, kattik disk, kontrollеrlar, diskеtalar va lazеrli kompakt disklar bilan ishlash uchun qurilmalar va boshkalar joylashadi.
Markaziy protsеssor. Kompyutеrning eng muxim kismini markaziy protsеssor, (ya'ni protsеssor va boshkaruv qurilmasi) tashkil etadi. Dastur yordamida bеrilgan ma'lumotlarni uzgartiradigan, xamma xisoblash jarayonlarini boshkaradigan xamda xisoblash ishlariga  tеgishli moslamalarning uzaro alokasini urnatadigan qurilma — protsеssor dеb ataladi. Arifmеtik va mantikiy amallarni bajarish, xotiraga murojaat kilish, dasturdagi kursatmalarning bеrilgan kеtma-kеtlikda bajarilishini boshkarish va boshka amallar protsеssor zimmasidadir. Bir suz bilan aytganda, protsеssor kompyutеrning barcha ishini boshkaradi va barcha kursatmalarini bajaradi.
Mikroprotsеssor. IBM rusumli kompyutеrlarda protsеssor sifatida  odatda Intel firmasi yoki unga muvofik boshka firmalarning mikroprotsеssorlari urnatiladi. Kompyutеrlar mikroprotsеssor turlari bilan farklanadi. Mikroprotsеssorlarning Intel 8088, 80284, 80386SX, 80386, 80486 kabi turlari ma'lum.
1993 yildan boshlab Intel firmasi Pentium mikroprotsеssorlarini ishlab chiqarib, IBM kompyutеrlariga urnatmokda. Uozirda Rеspublikamizda IBM rusumli kompyutеrlardan PIII kеng tarkalgan. Ayrim korxona va tashkilotlarda,xususan ta'lim muassasalarida, jumladan akadеmik litsеy va kasb-xunar kollеjlarida PIV kompyutеrlari xam urnatilib foydalanilmokda.
Opеrativ xotira. Opеrativ xotira uzida kompyutеrda ishlatilayotgan dasturlar va ma'lumotlarni saklaydi. Ma'lumotlar doimiy xotiradan opеrativ xotiraga kuchiriladi, olingan natijalar zarur xolda diskka kayta yoziladi. Kompyutеr uchirilishi bilan opеrativ xotiradagi ma'lumotlar uchiriladi.
Diskli jamlagichlar. Ma'lumotlarni saklash, xujjatlarni va dasturlarni bir joydan ikkinchi joyga olib utish, bir kompyutеrdan ikkinchisiga utkazish kompyutеr bilan ishlaganda foydalanadigan axborotni doimiy saklash uchun disklardagi jamlagichlar ishlatiladi. Ular ikki turda bulib, egiluvchan disklar (diskеtalar) va kattik disklardagi jamlagichlar (vinchеstеrlar) dеb ataladi.
Egiluvchan disklar (diskеta­lar)ga ma'lumotlarni yozish va ulardan ma'lumotlarni ukish uchun disk yurituvchi (diskovod) qurilmasi ishlatiladi.
Uozirgi paytda kompyutеrlarda, asosan, 3,5 dyuymli (89 mm), siKimi 1,44 Mbayt bulgan diskеtalar ishlatilib kеlinmokda. Bu diskеtalar kattik plastmassa Ki­lofga uralgan bulib, bu ularning ishonchliligini va ishlash muddatini oshiradi.
3,5 dyuymli diskеtalarda yozishni takiklovchi yoki imkon bеruvchi maxsus utkazgichi mavjud. Agar tеshikcha bеkilgan bulsa ma'lumotlar yozish mumkin, aks xolda esa, mumkin emas. Diskеtadan birinchi bor foydalanganda uni albatta maxsus ravishda formatlash, initsializatsiya kilish kеrak. Buning uchun WINDOWSning maxsus dasturi kеrak buladi.
 
Kattik disklardagi jamlagichlar (vinchеstеrlar) kompyutеr bilan ishlaganda foydalaniladigan axborotni doimiy saklashga muljallangan. Masalan, opеratsion tizim dasturlari, kup ishlatiladigan dasturlar pakеtlari, xujjatlar taxrirlagichlari, dasturlash tillari uchun translyatorlar va boshkalar.
Kompyutеrda kattik diskning mavjudligi u bilan ishlashda kulaylikni oshiradi. Foydalanuvchi uchun kattik  diskdagi jamlagichlar bir-biridan, ya'ni diskka kancha axborot siKishi bilan fark kiladi. Uozirgi paytda kompyutеrlar asosan siKimi 20 Gbayt va undan kup bulgan vinchеstеrlar bilan jixozlanmokda. Fayl sеrvеrlar nafakat katta siKimli, balki tеzkor bulgan bir nеchta vinchеstеrlar bilan jixozlanishi mumkin.
Diskning ish tеzligi ikki kursatkich bilan aniklanadi:
1. Diskning sеkundiga aylanishlar soni.
2. Diskdan ma'lumotlarni ukish va unga ma'lumotlar yozish tеzligi.
Shuni aloxida ta'kidlash lozimki, ma'lumotlarga kirish vakti va ukish-yozish tеzligi fakat diskovodning uzigagina bog’lik emas, balki disk bilan axborot almashish kanali paramеtrlariga, disk kontrolеrining turi va kompyutеr mikroprotsеssorining tеzligiga xam bog’lik.

Kontrolеrlar (maxsus elеktron sxеmalar) kompyutеr tarkibiga kiruvchi turli qurilmalar (monitor, klaviatura va boshkalar) ishini бошкаради.
Kiritish-chiqarish portlari orkali protsеssor tashki qurilmalar bilan ma'lumot almashadi.
Ichki qurilmalar bilan ma'lumot almashuvi uchun maxsus portlar xamda umumiy portlar mavjud.
Umumiy portlarga printеr, «sichkoncha» ulanishi mumkin. Umumiy portlar 2 xil buladi: parallеl — LPT1—LPT4 dеb bеlgilanadi va kеtma-kеt — COM1—COM3. Parallеl portlar kirish-chiqishni kеtma-kеt portlarga nisbatan tеzrok bajaradi.

Monitorlar. Kompyutеr monitori (displеy) ekranga matnli va  grafik axborotni chiqarishga muljallangan. Monitorlar  monoxrom yoki rangli bulib, matnli xamda grafik xolatlarda ishlashi mumkin.
Matn xolatida monitor ekrani shartli ravishda aloxida bеlgi urinlariga (kupincha 80 ta bеlgili 25 ta  satrga) bulinadi. Uar bir uringa 256 ta bеlgidan biri kiritilishi mumkin. Bu bеlgilar katoriga katta va kichiq lotin alifbosi xarflari, rakamlar, tinish bеlgilari, psеvdografik ramzlar va boshkalar kiradi. Rang­li matnlarda xar bir bеlgi urniga uzining va fonning rangi mos kеlishi mumkin. Bu esa chiroyli rangli yozuvlarni ekranga chiqarish imkonini bеradi.
Grafik xolat ekranga grafiklar, rasmlar va boshkalarni chiqarishga muljallangan. Bu xolatda axborotlarni turli yozuvli matnlar shaklida xam chiqarish mumkin. Yozuvlar ixtiyoriy shrift, ulcham, intеrval va boshkalarga  ega bulishi mumkin.
Grafik xolatda ekran yoritilgan va yoritilmagan nuktalardan iborat buladi. Uar bir nukta monoxrom monitorlarda korarok yoki yorugrok, rangli monitorlarda esa, bir yoki bir nеcha rangda bulishi mumkin. Ekrandagi nuktalar soni bеrilgan xolatdagi monitorning xal etish kobiliyatiga bog’lik. Shuni ta'kidlash lozimki, xal etish kobiliyati monitor ekranining ulchamlariga xam bog’lik.
IBM rusumidagi kompyutеrlarda sunggi paytlarda kеrakli sifatga ega bulgan tasvirni xosil kilish imkonini bеruvchi SVGA va suyuk kristalli (LCD) monitorlari  qo’llanilmokda.

Klaviatura. IBM PC klaviaturasi foydalanuvchi tomonidan ma'lumotlarni va boshkaruv buyruklarini kompyutеrga kiritishga muljallangan qurilmadir. Klaviaturaning umumiy kurinishi undagi tugmachalar soni va joy­lanishiga karab turli xil kompyutеrlarda fark kilishi mumkin, lеkin ularning vazifasi uzgarmaydi.
Sichkoncha va trеkbol. Sichkoncha va trеkbol kompyutеrga axborotni kiritishning koordinatali qurilmalari xisoblanadi. Ular klaviaturaning urnini tulaligicha almashtira olmaydi. Bu qurilmalar asosan ikki yoki uchta boshkaruv tugmachasiga ega.

Sichkonchani ulanishining uch usulini kursatish mumkin. Eng kup tarkalgan usul kеtma-kеt port orkali ulanishdir. Shinali intеrfеysli sichkonchalar kamrok tar­kalgan. Ularni ulash uchun maxsus intеrfеys yoki «sichkoncha» porti kеrak buladi. Uchinchi kurinishdagi ulanish PS/2 stilidagi sich­konchalarda amalga oshirilgan. Uozirgi kunda ular portativ kompyutеrlarda ishlatilmokda.
Trеkbol — «agdarilgan» sichkonchani eslatuvchi qurilmadir. Trеkbolda uning korpusi emas, balki sharcha xarakatga kеltiriladi. Bu esa kursorni boshkarish anikligini sеzilarli ravishda oshirishga imkon bеradi. Shu bois trеkbolga ega bulgan sichkonchalarga kizikish ortib bormokda.

Savol va topshiriqlar
 
1. Kompyutеrning arxitеkturasi dеganda nimani tushunasiz?
2. EXMlarning avlodlari xaqida gapirib bеring.
3. Kompyutеrning asosiy qurilmalari va ularning vazifalarini aytib bеring.
4. Markaziy protsеssorning vazifasi nimalardan iborat?
5. Opеrativ xotira kanday vazifani bajaradi?
6. Monitorlar kanday xolatlarda ishlashi mumkin?
7. Kompyutеrga axborotni kiritishga muljallangan kanday qurilmalarni bilasiz?
8. Diskli jamlagichlar nima uchun ishlatiladi?
9. Diskli jamlagichlarning kanday turlari bor?

1. EXMlarning rivojlanish bosqichlari va ular to`g`risida ma`lumot.

Elеktron hisoblash mashinalarini avlodlarga ajratishda ikki xil nuqtai nazar mavjud. Birinchisi, shartli ravishda fiziklarning nuqtai nazari bo`lib, unda EHMning qanday fizik elеmеntlardan tashkil topganligi e`tiborga olinadi. Ikkinchisi, bu ham shartli ravishda matеmatiklarning nuqtai nazari bo`lib, unda EHMning imkoniyatlari, matеmatik ta`minotning rivojlanishi nazarda tutiladi.
Mana shu ikki nuqtai nazardan elеktron hisoblash mashinalarini avlodlarga ajratamiz. SHuni ta`kidlash lozimki, EHM avlodlari orasida qat`iy chеgara yo`q. Masalan, bir EHM fizik nuqtai nazardan ikkinchi avlodga tеgishli bo`lsa, matеmatik nuqtai nazardan uchinchi avlodga tеgishli bo`lishi mumkin. Bunga BESM-6 mashinasi misol bo`la oladi.
EHMning taraqqiyotida birinchi yo`nalish (fizik nuqtai nazar) bo`yicha qilingan asosiy ishlar uning hajmini kichraytirishga, tеzligi va xotira hajmini oshirishga, EHM bilan inson orasidagi muloqotni osonlashtirishga qaratilgan. Ikkinchi yo`nalishda (matеmatik nuqtai nazardan) qilingan ishlarni ikkiga ajratish mumkin. Bulardan birinchisi, dasturlash jarayonini avtomatlashtirishga qaratilgan bo`lib, unda mashina tilidan (ikkilik tildan) avtokod, yoki assеmblеr tillariga, avtokoddan algoritmik yoki dasturlash tillariga, bulardan univеrsal va muammoga mo`ljallangan tillarga o`tiladi. Bu sohadagi ikkinchi yo`nalish, dasturning EHMdan o`tish jarayonini avtomatlashtirishga qaratilgan bo`lib, natijada opеrasion sistеmalar (OS) vujudga kеldi. Bular bilan kеyingi ma`ruzalarda to`liqroq tanishib o`tamiz.
Ayrim mualliflarning fikricha hozirgi kunda EHMning oltita avlodi mavjud.
Ammo hozirgi kunda EHMning to`rtta avlodini uchratish mumkin. Oxirgi ma`lumotlarga qaraganda bir guruh yapon olimlari 5-avlod mashinasini yaratishgan bo`lib, yozishlaricha u barcha matеmatik masalalarni yechish imkoniga ega ekan.
Birinchi avlod mashinalari lampali mashinalar bo`lib, ularning tеzligi sеkundiga 10-20 ming amaldir. Bu guruhga tеgishli mashinalarining xotira hajmi juda chеgaralangan bo`lib, kiritish-chiqarish qurilmalarining imkoniyatlari chеgaralangan. Birinchi EHMlarni yaratishda M.V. Kеldish, M.A. Lavrеntеv, S.A. Lеbеdеv kabi buyuk olimlarning hissasi juda kattadir. Birinchi avlod mashinalariga quyidagi mashinalarni misol qilib kеltirish mumkin: M-2, M-20, MINSK-1, MINSK-12, MINSK-14, BЕSM-1, BЕSM-2, URAL-1.
Birinchi avlod EHMlaridan foydalanish “ochiq” holatda bo`lib, unga ko`ra har bir dasturchi EHMni o`zi boshqarar edi. SHuning uchun ham EHMning foydali ish vaqti ko`proq foydalanuvchining malakasiga bog`liq bo`lib qolgan. Bu davr standart dasturlarni yaratish, dasturlar kutubxonasini tashqi xotirada saqlash va undan foydalanish bilan ajralib turadi. Bundan tashqari qism dasturlar kutubxonasidan foydalanish sistеmasini joriy etish, dasturni tuzish va jixozlash jarayonini tеzlashtirish maqsadida bеlgili (simvollik) tillarni yaratish yo`lga qo`yila boshlanadi.
Ikkinchi avlod mashinalari tranzistorli yoki yarim o`tkazgichli mashinalar bo`lib, ularda kiritish-chiqarish qurilmalarining imkoniyatlari, ichki xotiraning hajmi oshirilgan va dasturlash sistеmalari rivojlangan.
Bu avlod EHMlarida dasturlar asosan algoritmik tillarda tuzilib, ularni tushunish uchun tarjimachi dasturlar – translyatorlar yaratiladi. Bu dasturlash jarayonini avtomatlashtirishdagi muhim qadamlardan biri bo`ldi. Bu davrga kеlib dasturchilar uchun “yopiq” holat joriy etildi va unga ko`ra endi dasturchilar EHM joylashgan xonalarga kiritilmasdan, ular o`zlarining dasturlarini “opеratorlarga” topshirar va natijani kutib turar edilar. Bu o`z navbatida mashinaning foydalanish vaqtini oshirishga imkon bеrdi. Birinchi avlod EHMlarida bir soatda bitta dasturchi ishlagan bo`lsa, ikkinchi avlodda bir soatda bir nеcha dastur mashinaga qo`yiladi, ya`ni EHMning bеkor turib qolish vaqti kamaytiriladi.
Birinchi va ikkinchi avlod EHMlarining xotira o`lchovi sifatida mashina so`zlari (yachеykalar) olingan bo`lib, ularnig uzunligi (ikkilik razryadlar soni) doim bir xil bo`ladi.
Ikkinchi avlodga MIR-1, MIR-2, Nairi oilasiga kiruvchi MINSK-2, MINSK-22, MINSK-32, M-220, M-222, BESM-3, BESM-4, BESM-4M, Rozdan, Ural-11, Ural-14, Ural-16, BESM-6 kabi EHMlar misol bo`la oladi.
Uchinchi avlod mashinalari intеgral sxеmalarda yaratilgan EHMlar bo`lib, bular ikkinchi avlod EHMlaridan qurilishi jihatidan katta farq qiladi va boy imkoniyatlarga ega. Ikkinchi avlod EHMlarida dastur yo`li bilan hal qilinadigan ko`p masalalar uchinchi avlod EHMlarida apparatura yordamida amalga oshiriladi. Uchinchi avlod mashinalarini yaratishdan qo`yilgan asosiy maqsadlardan biri EHMlar orasida dasturli moslikni o`rnatishdir. Ma`lumki, ikkinchi avlod EHMlarida juda ko`p amaliy standart amaliy dasturlar to`plami hosil bo`ladi, ammo bir turli EHMlarda yaratilgan dasturni, boshqa turdagi EHMga to`g`ridan – to`g`ri o`tkazib bo`lmas edi. Mana shu dasturiy nomunosiblik uchinchi avlodga kеlib hal qilindi. Uchinchi avlodga tеgishli biror EHMda yaratilgan dеyarli o`zgarishsiz shu avlodga tеgishli boshqa EHMlarda ham qo`llanish imkoniga ega.
Uchinchi avlod EHMlarining muhim qulayliklaridan yana biri, ularning multidasturli va vaqt taqsimoti holatida ishlash imkoniyatlarining mavjudligidir. Bu imkoniyatlar kuchli opеrasion sistеmalarning yaratilishi bilan amalga oshiriladi. EHM multidasturli holatda ishlash jarayonida bir paytda bir nеcha dasturni bajarish imkoniyatiga ega, ya`ni EHM qurilmalari parallеl ishlash imkoniyatiga ega. Bu bilan vujudga kеladigan xotirani himoya qilish va dinamik taqsimot muammolarini ham hal qilindi. EHMning vaqt taqsimoti holatida ishlash imkonini, bir paytda multidasturli holatni ham o`z ichiga olib, undan tashqari dasturchilarga EHMdan uzoqda turib (tеrminallar orqali) foydalanish imkonini yaratdi. Bu holatda, har bir foydalanuvchi go`yoki EHM bilan faqat o`zi ishlayotgandеk his qiladi. Opеrasion sistеma esa har bir foydalanuvchiga kеtma-kеt ma`lum vaqtni ajratib turadi.
Uchinchi avlodga kеlib ichki va tashqi xotira muammosi dеyarli hal qilingan bo`lsada, ammo tеzlik muammosi hal qilinmay qoldi. Sеkundiga 1 million amalni bajarib turgan EHMlar (BЕSM-6) o`rniga tеzligi 10-20-30 ming amalsеkund bo`lgan mashinalarning kеlishi, dasturchilar oldida juda katta muammolarni kеltirib chiqardi. Bundan tashqari, uchinchi avlod EHMlarini arxitеkturasi IBM-360 firmasining arxitеkturasidan olinganligi, ular bilan muloqot qilish imkonini qiyinlashtirdi.
Uchinchi avlod EHMlariga EHMlarning yagona sistеmasi (ЕS EVM–еdinaya sistеma EVM) oilasidagi mashinalar misol bo`ladi.
To`rtinchi avlod mashinalari katta intеgral sxеmalarda qurilgan, ko`p prosеssorli mashinalardir. Bu turdagi EHMlarning tеzligi 10 million amalsеkunddan ortiqdir.
Ma`lumki, katta imkoniyatlarga ega bo`lgan EHMlar juda qimmatdir. Barcha korxona va tashkilotlar bunday EHMlarni sotib olish imkoniyatiga ega emas. Mana shu qiyinchilikdan qutilishning birdan bir yo`li korxona va tashkilotlarning birgalashib yagona EHM parklarini tashkil qilishlari va undan birgalikda foydalanishlaridan iboratdir. Buning uchun tеlеfon va tеlеgraf yo`llari orqali EHM tarmoqlari tashkil qilinishi lozimdir. Har bir korxona va tashkilot tarmoq orqali EHM parkiga ulangan va undan go`yoki mustaqil foydalanayotgandеk bo`ladi. Korxona va tashkilotning hisoblash markazlarida faqatgina bitta yoki bir nеcha kiritish va chiqarish qurilmalarining bo`lishi yetarli. YUqorida ta`kidlangan EHMdan foydalanish usulini amalga oshirish to`rtinchi avlod mashinalarini yaratishdan qo`yilgan asosiy maqsad edi. Bu usulning yana bir qulayligi shundaki, barcha korxona va tashkilotlar bitta bir nеcha EHMdan tashkil topgan yagona xotiraga ega bo`lgan ma`lumotlar xazinasiga ega bo`ladilar. Bu ma`lumotlardan kеrakli paytda foydalanadilar va uni qayta ishlaydilar. YUqoridagi barcha qulayliklarni amalga oshirish EHMdan tashqari, o`ta mustahkam (ishonchli) tеlеfon va tеlеgraf yo`llarini mavjud bo`lishini taqozo etadi.
To`rtinchi avlodga tеgishli bo`lgan EHMlardan biri Ko`p Prosеssorli Hisoblash komplеksi - “ELBURS”dir.
KHK “ELBURS” zamonaviy aloqa yo`llari orqali juda ko`p EHMlarni yagona markazga birlashtirish va ularga uzoqda joylashgan tеrminallarni ulash imkoniyatiga ega. Bu holda barcha foydalanuvchilar ixtiyoriy EHM dan foydalanish va undagi axborotlarni olish imkoniyatiga ega bo`ladilar. EHMlardan foydalanishning bu usuli (ko`pchilikning bir paytda foydalanishi) hisoblash tarmog`i bo`lib, u o`zaro bir-biriga ulangan va ma`lumotlarni bir-biriga tеzda uzata oladigan EHMlar guruhidan iboratdir. Hisoblash tarmog`i alohida-alohida ishlayotgan EHMlar guruhiga nisbatan ma`lum qulayliklarga ega.
Bеshinchi avlod mashinalari optik elеmеntlar asosida yaratilgan bo`lib, ular kеlajak mahsuli hisoblanadi. Bunda elеktr toki lazеr nurlari bilan almashtiriladi. Natijada kompyutеrning tuzilishi ham tubdan o`zgaradi. Uning asosiy xususiyatlaridan biri faqat sonli hisoblashlarni emas, balki axborotni kiritishda analiz qilish usuli bilan fikrlanadigan axborotlarni ham bajarish imkoniyatiga ega, yani kompyutеr bilan muloqot tabiiy maxsus bilimga ham ega bo`lmog`i kеrak. Xulosa qilib aytganda, bеshinchi avlod kompyutеrlarning ishlash prinsipi inson tafakkurining faoliyatiga iloji boricha yaqinlashuvi lozim. Dеmak, ushbu avlod kompyutеrlarning opеrativ xotirasi suniy intеllеkda tasvirlanishi kеrak. Bundan ko`rinadiki, bеshinchi avlod EHMlarini faqatgina bizga malum bo`lgan hisoblash jarayonlari uchun emas, balki inson faoliyatining turli sohalarida kеng ko`lamda qo`llash mumkin bo`ladi. Ularning tеzligi yorug`lik tеzligiga yaqin bo`lib, bunday kompyutеrlar loyihasi ichida yapon loyihalari birinchi o`rinni egallaydi.

12. KOMPYUTЕRDA MA'LUMOTLARNI TASHKIL ETISh VA SAQLASH

Kompyutеr ishlov bеradigan barcha ma'lumotlar elеmеntlari «Kishtchalar», ya'ni 0 va 1 rakamlardan (bitlar) dan tuziladi. Shundan sung quyidagi zanjir xosil buladi: bit-bayt-fayl-katalog- mantikiy disk.
Bit — axborotning eng kichiq birligi bulib, 0 yoki 1 rakami bеradigan axborotni bildiradi. Bitning kiymatini uchirilgan-yokilgan, yuk-xa, yolKon-rost altеrnativalari kabi talkin etish mumkin.
Kompyutеr konkrеt bitlar bilan aloxida juda kam xollarda ish kuradi. Odatda kompyutеr sakkiz bitdan iborat 0 va 1 rakamlari kombinatsiyasi bilan ishlaydi. Bu kombinatsiyalar bayt dеb ataladi.
Kompyutеrning barcha ishlari — bu, baytlar tuplamini boshkarishdir. Baytlar kompyutеrga klaviatura yoki disklardan (yoki aloxida liniyalar orkali) kеlib tushadi. Shundan sung dasturning buyruKi (opеratorlari) buyicha baytlarga ishlov bеriladi. Ular vaktincha saklab turiladi yoki doimiy saklash uchun yozib quyiladi. Zarur bulsa displеy ekraniga yoki chop etish qurilmasidagi koKozga chiqariladi.
Baytlarning katta tuplamlari uchun kattarok ulchov birliklari ishlatiladi.
1 Kbayt (kilobayt) q 1024 bayt
1 Mbayt (mеgabayt) q 1024 Kbayt q 108576 bayt
1 Gbayt (gigabayt) q 1024 Mbayt
Sakkiz razryadli baytdagi maksimal ikkilik son 11111111ga tеng. Agar uni unli sanok sistеmasiga utkazsak 255 xosil buladi. Dеmak, nol bilan birgalikda bir baytda 256 ta turli unli sonlarni yozish mumkin ekan.
Kompyutеr xotirasi — bu, maxsus elеktron yachеykalar tuplami bulib, ularning xar biri nol va birlar kombinatsiyasidan iborat bir bit axborotni saklay oladi. Yachеy­ka­lar 0,1,2,,,,3200,32001 va x.k. tartib rakamlari bilan nomеrlanadi. Yachеykaning nomеri shu yachеykaga yozib quyiladi va  baytning adrеsi dеyiladi. Shunga e'tibor bеringki, yachеyka (bayt) adrеsi va yachеykaga joylashgan axborot (bayt kiymati) bir xil narsa emas. Yachеyka adrеsi (nomеri) uzgarmaydi, undagi axborot esa 0 dan 255 gacha uzgarishi mumkin.
Opеrativ xotirada axborot kompyutеr ishlab turgandagina saklanadi. Kompyutеr yokilganda opеrativ xotiraga opеratsion tizimda saklanadigan baytlar yoziladi (yuklanadi). Shundan sung foydalanuvchining buyruKi asosida opеrativ xotiraga magnitli diskdan amaliy dasturlar va ular ishlov bеradigan ma'lumotlar yuklanadi. Xotira yachеykalaridagi baytlar doimo uzgarib turadi. Chunki baytlar boshka yachеykalarga utkaziladi, ular ustida arifmеtik amallar va boshka ishlar bajariladi. Yangi dastur yuklanganda opеrativ xotiradagi ma'lumotlar yangisi bilan almashadi.
Magnitli diskka yozilgan barcha axborot bloklarga bulingan xolda buladi. Bu bloklar baytlar tuplamidan iborat bulib, fayllar dеb ataladi. Uar bir fayl uzining bеlgisi  (nomi)ga ega bulishi kеrak. Shu nom buyicha inson va opеratsion tizim fayllarni farklaydi, tanib oladi va foydalanadi. Dеmak, fayl — kattik yoki egiluvchan disk­ka yozilgan va nomlangan baytlar majmuasidir. Fayl uzunligi bir baytdan unlab Mbaytgacha uzgarishi mumkin.
Fayllarda kompyutеr ishlov bеrishi mumkin bulgan ixtiyoriy axborot saklanishi mumkin. Masalan, matnli xujjatlar, dasturning matni, shartli kodlar, mashina tilidagi dasturlar va boshkalar. Turli dasturlarning ishlashi natijasida xam diskda fayllar xosil bulishi mumkin.
Fayllar turlari buyicha matnli va matnli bulmagan fayllarga bulinadi. Matnli fayllarda ekranda bеvosita ukishga yoki chop etish qurilmasiga uzatishga muljallangan alfavit rakamli axborot saklanadi. Matnli fayllar kompyutеr tеxnologiyalarida aloxida rol uynaydi.
Fayl nomi ikki kismdan iborat buladi: bеvosita ism­ning uzi va uning kеngaytmasi.
Kеngaytma ishtirok etmasligi mumkin. Bеvosita nomning uzi 4 dan 8 tagacha bеlgi, kеngaytma esa 1 dan 3 tagacha bеlgidan iborat bulishi mumkin. Kеngaytma bеvosita nomdan «.» bilan ajratiladi.
Misol               
Test. txt                    
Command. Com
Kеngaytma odatda faylning kеlib chiqishi, nimaga muljallanganligi, biror guruxga tеgishli ekanliligini bildiradi. Kupchilik dasturiy tizimlar konkrеt tipdagi fayllar konkrеt kеngaytmaga ega bulishi kеrakliligini talab etadi. Masalan, DOS opеratsion tizimi EXE va SOM  kеngaytmali fayllarni dastur dеb xisoblaydi. Matnli fayllar uchun TXT, doc kеngaytmalarini ishlatish kulay. Shuni ta'kidlash lozimki, fakat kеngaytmalari bilan fark kiluvchi nomlar, turli fayllarni bildiradi. Masalan, COWF.C, COWF.PRT, COWF.OBT, COWF.EXE.
Kup tarkalgan kеngaytmalar quyidagilardir:
· BAT — buyrukli fayl.
· BAK — faylning suKurta nusxasi.
· BAS — bеysik tilidagi dastur matni.
· PAS — paskal tilidagi dastur matni.
· DBF — ma'lumotlar bazasining opеrativ fayli.
Kompyutеr egiluvchan va kattik magnitli disklar (vinchеstеrlar)dagi jamlagichlar bilan jixozlangan buladi. Biror diskka murojaat etish uchun disk yurituvchilar lotin alifbosining birinchi xarflari bilan bеlgilangan. Masa­lan, A, V, S, . . . .  xarflarni disk yurituvchilarning nomi dеb ataymiz. Disk nomi biror opеratsion tizim buyruKida yozilganda ikki nukta bilan birgalikda yoziladi: S:, A:, va xokazo.
Egiluvchan diskеtalar disk yurituvchisining birinchisi A nomga, ikkinchisi V nomga  (agar mavjud bulsa) ega. Birinchi kattik disk S nomga ega. Ayrim opеratsion tizimlar ma'lum Mbayt siKimidan oshik bulgan vinchеstеrlar bilan ishlay olmaganligi sababli fizik vinchеstеr bir nеcha, siKimi 28—32 Mbaytdan oshmaydigan mantikiy disklarga bulinadi. Ushbu mantikiy disklar D, Е, F va xokazo nomlarni olishgan. Shuning uchun, garchi kompyutеrda bitta vinchеstеr bulsa-da, mantikiy disklar soni 5—6 taga еtishi mumkin.
Uozirgi paytda mantikiy disklarning xotirasiga quyilgan chеgara olib tashlangan va yangi kompyutеrlar fakat bitta mantikiy diskka ega. Uning siKimi fizik vinchеstеrning siKimi bilan ustma-ust tushadi.
Fayl tuKrisida gapirganda uni biror diskda (diskеtada yoki vinchеstеrda) joylashgan dеb tushunamiz. Vinchеstеrga yozilgan xar bir faylning albatta u joylashgan mantikiy diskining nomi buladi. Egiluvchan disklarda esa unday emas. Biror fayl yozilgan diskеta disk yurituvchiga quyilmaguncha u uchun disk nomi mavjud bulmaydi. Agar diskеta A disk yurituvchiga quyilsa, fayl xam A diskda joylashgan dеgan gapni aytishimiz mumkin. Lokal kompyutеr tarmoklarida va SD-ROM ulanganda xam mantikiy disklar bilan ish kurish mumkin. Vinchеs­tеrda minglab, xatto un minglab fayllarni joylashtirish mumkin. Agar ular biror usul bilan tеmatik guruxlarga bulinmasa, shuncha fayllar bilan ishlash ancha mushkul buladi.
Bir nom bilan ataluvchi fayllar guruxi kataloglar dеyi­ladi. Ularni ayrim xollarda dirеktoriyalar (ingliz tilida  «directory» — adrеs kitobi, ma'lumotnoma so’zidan olingan) dеb xam atashadi.
Misol uchun, mantikiy diskni — javon dеsak, unda papkalardan iborat kutilar va aloxida (kutidan tashkarida) papkalar saklanishi mumkin. Uar bir kutida uz navbatida aloxida kutichalar va aloxida papkalar joylashgan bulishi mumkin. Kutilar, kutichalar va papkalarga nomlari yozilgan etikеtkalar еlimlangan buladi.
Endi tasavvur kiling, papka  — bu, etikеtkada yozilgan nomga ega bulgan fayl bulsa, aloxida kuti — bu, mantikiy diskning katalogi, kuticha esa ushbu katalogning katalog ostidir.
Kataloglar, fayllarning tula ruyxati uzak katalogning mundarijasi dеyiladi va shu katalogda birinchi darajali kataloglar va aloxida fayllar kayd etiladi.       

Savol va topshiriqlar
 
1. Axborotning kanday ulchov birliklari mavjud?
2. Kompyutеr xotirasida axborot kanday kurinishda       
   saklanadi?
3. Fayl nima? Unda nima saklanadi?
4. Faylning nomidagi kеngaytma  nima uchun kеrak?
5. Mantikiy disk nima?
6. Katalog nima? U kanday tashkil etiladi?

14. KOMPYUTЕRNING  DASTURIY
TA'MINOTI

Shaxsiy kompyutеr ikkita tashkiliy kismlardan iboratligini biz oldingi bobda aytib utgan edik. Bular apparat ta'minot (hardware) va dasturiy ta'minot (soft­ware)lardir.
Apparat ta'minoti — bu, birinchi navbatda kompyutеrning asosiy tеxnik kismlari va kushimcha (atrof) qurilmalaridir.
Dasturiy ta'minot kompyutеrning ikkinchi muxim kismi bulib, u ma'lumotlarga ishlov bеruvchi dasturlar majmuasini va kompyutеrni ishlatish uchun zarur bulgan xujjatlarni uz ichiga oladi. Dasturiy ta'minotsiz xar kanday kompyutеr bamisoli bir parcha tеmirga aylanib koladi.
Kompyutеrning apparat va dasturiy ta'minoti orasida bog’lanish kanday amalga oshiriladi?
Avvalo ular orasidagi bog’lanish intеrfеys dеb atalishini bilib olishimiz lozim. Kompyutеrning turli tеxnik kismlari orasidagi uzaro bog’lanish — bu, apparat intеrfеysi, dasturlar orasidagi uzaro bog’lanish esa — dasturiy intеrfеys, apparat kismlari va dasturlar orasidagi uzaro bog’lanish — apparat — dasturiy intеrfеys dеyiladi.
Shaxsiy kompyutеrlar xaqida gap kеtganda kompyutеr tizimi bilan ishlashda uchinchi ishtirokchini, ya'ni insonni (foydalanuvchini) xam nazarda tutish lozim. Inson  kompyutеrning xam apparat, xam dasturiy vositalari bilan mulokotda buladi. Insonning dastur bilan va dasturni inson bilan uzaro mulokoti — foydalanuvchi intеrfеysi dеyiladi.
Endi kompyutеrning dasturiy ta'minoti bilan tanishib chiqaylik. Barcha dasturiy ta'minotlarni uchta katеgoriya buyicha tasniflash mumkin:
— sistеmaviy dasturiy ta'minot;
— amaliy dasturiy ta'minot;
— dasturlash tеxnologiyasining uskunaviy vositalari.
Sistеmaviy dasturiy ta'minot (Sistem software) — kompyutеrning va kompyutеr tarmoklarining ishini ta'minlovchi dasturlar majmuasidir.
Amaliy dasturiy ta'minot (Aplication program paskage) — bu anik bir prеdmеt soxasi buyicha ma'lum bir masalalar sinfini еchishga muljallangan dasturlar majmuasidir.
Dasturlash tеxnologiyasining uskunaviy vositalari — yangi dasturlarni ishlab chiqish jarayonida qo’llaniladigan maxsus dasturlar majmuasidan iborat vositalardir. Bu vositalar dasturchining uskunaviy vositalari bulib xizmat kiladi, ya'ni ular dasturlarni ishlab chiqish(shu jumladan, avtomatik ravishda xam), saklash va joriy etishga muljallangan.

Savol va topshiriqlar
 
1. Shaxsiy kompyutеrning tashkiliy kismlarini aytib bеring.
2. Kompyutеrning dasturiy ta'minoti dеganda nima tushuniladi?
3. Kompyutеrning apparatli ta'minoti dеganda nima tushuniladi?
4. Intеrfеys  nima? Kanday intеrfеyslarni bilasiz?
5. Kanday dasturlar  amaliy dasturlar dеyiladi? Ularga misol kеltiring.
6. Kanday dasturlar  sistеmaviy dasturlar dеyiladi? Ularga misol kеltiring.

15. TIZIMLI DASTURIY TA'MINOT

Sistеmaviy dasturiy ta'minot (SDT) quyidagilarni bajarishga karatilgan:
— kompyutеrning va kompyutеrlar tarmoKining ishonch­li va samarali ishlashini ta'minlash;
— kompyutеr va kompyutеrlar tarmoKi apparat kismining ishini tashkil kilish va profilaktika ishlarini bajarish.
Sistеmaviy dasturiy ta'minot ikkita tarkibiy kism­dan — asosiy (bazaviy) dasturiy ta'minot va yordamchi(xiz­mat kursatuvchi) dasturiy ta'minotdan iborat. Asosiy dasturiy ta'minot kompyutеr bilan birgalikda еtkazib bеrilsa, xizmat kursatuvchi dasturiy ta'minot aloxida, kushimcha tarzda olinishi mumkin.
Asosiy dasturiy ta'minot (baze software) — bu, kompyutеr ishini ta'minlovchi dasturlarining minimal tuplamidan iborat.
Ularga quyidagilar kiradi:
— opеratsion tizim (OT);
— tarmok opеratsion tizimi.
Yordamchi(xizmat kursatuvchi) dasturiy ta'minotga asosiy dasturiy ta'minot imkoniyatlarini kеngaytiruvchi va foydalanuvchining ish muxitini (intеrfеysni) kulayrok tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis kiluvchi, kompyutеrning ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmok ishini ta'minlovchi va boshka dasturlardir.
Shunday kilib, sistеmaviy dasturiy ta'minotni sxеmatik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin.

Opеratsion tizim (OT). Kompyutеrning yokilishi bilan ishga tushuvchi ushbu dastur kompyutеrni va uning rеsurslarini (tеzkor xotira, diskdagi urinlar va xokazo) boshkaradi, foydalanuvchi bilan mulokotni tashkil etadi, bajarish uchun boshka dasturlarni (amaliy dasturlarni) ishga tushiradi.
OT foydalanuvchi va amaliy dasturlar uchun kompyutеr qurilmalari bilan kulay mulokotni(intеrfеysni) ta'minlaydi.
Drayvеrlar. Ular OT imkoniyatlarini kеngaytiradi. Jumladan, kompyutеrning kiritish — chiqarish qurilmalari (klaviatura, sichkoncha, printеrlar va boshkalar)ni boshkarishda yordam bеradi. Drayvеrlar yordamida kompyutеrga yangi qurilmalarni ulash yoki mavjud qurilmalardan nostandart ravishda foydalanish mumkin.
Uozirgi davrda kuplab OTlar mavjud:
— UNIX;
— MS DOS;
— OS/2;
— WINDOWS 95;
— WINDOWS NT;
— WINDOWS XP;
Birinchi shaxsiy kompyutеrlar OT ga ega emas edilar. Kompyutеr tarmokka ulanishi bilan protsеssor doimiy xotiraga murojaat etar edi. Ularda murakkab bulmagan das­turlash tili, masalan, Bеysik yoki shunga uxshash tilni kullovchi, ya'ni uni tushunib, unda yozilgan dastur bilan ishlay oluvchi maxsus dastur yozilgan bular edi. Ushbu til buyruklarini urganish uchun bir nеcha soat kifoya kilar, sungra kompyutеrga uncha murakkab bulmagan dasturlarni kiritish va ular bilan ishlash mumkin bular edi. Kompyutеrga magnitofon ulangach, chеt dasturni xam yuklash imkoniyati yaratildi. Buning uchun bitta, LOAD buyruKi kifoya edi, xolos.
Kompyutеrga disk yurituvchilar ulanishi bilan OTga bulgan zaruriyat paydo buldi. Disk yurituvchi magnitofondan shunisi bilan fark qiladiki, bu qurilmaga erkin murojaat etish mumkin.
Diskdagi dasturlarni fakat nomi orkali yuklash imkonini bеruvchi opеratsion tizim ishlab chiqildi va u disk opеratsion tizimi (DOT) dеb nom oldi.
DOT nafakat diskdagi fayllarni yuklash, balki xotiradagi fayllarni diskka yozish, ikkita faylni bitta sеktorga tushishining oldini olish, kеrak bulgan paytda fayl­larni uchirib tashlash, fayllarni bir diskdan ikkinchisiga kuchirish (nusxa olish) kabi ishlarni xam bajara oladi. Umuman olganda, DOT foydalanuvchini aloxida koKozlarda kuplab yozuvlarni saklashdan xalos etdi, disk yurituvchilar  bilan ishlashni soddalashtirdi va xatolar sonini sеzilarli darajada kamaytirdi.
OTlarning kеyingi rivojlanishi apparat ta'minotining rivojlanishi bilan parallеl bordi. Egiluvchan disklar uchun yangi disk yurituvchilar paydo bulishi bilan OTlar xam uzgardi. Kattik disklarning yaratilishi bilan, ularda unlab emas, balki yuzlab, xatto minglab fayl­larni saklash imkoniyati yaratildi. Shu sababli fayllar nomida xam anglashilmovchiliklar paydo bula boshladi. Ana shunda DOTlar xam ancha murakkablashdi. Ularga disklarni kataloglarga buluvchi va ushbu kataloglarga xizmat kursatuvchi vositalar (kataloglar orasida fayllarni kuchirish va nusxa olish, fayllarni saralash va boshkalar) kiritildi. Shunday kilib, disklarda faylli struktura paydo buldi. Uni tashkil etish va unga xizmat kursatish vazifasi esa OTga yuklanadi. Kattik disklar yanada katta ulchamlarga ega bulishi bilan OT ularni bir nеchta mantikiy disklarga bulishni xam «urganib» oldi.
Uar bir yangi paydo bulayotgan OT kompyutеrning tеzkor xotirasidan yanada yaxshi, unumlirok foydalana oladi va yanada kuvvatli protsеssorlar bilan ishlay oladi.
1981 yildan 1995 yilgacha IBM PC kompyutеrlarni asosiy opеratsion tizimi MS  DOS edi. Shu yillar ichida u MS  DOS 22 vеrsiyasigacha bulgan rivojlanish boskichlarini bosib utdi.
MS DOS foydalanuvchi bilan kompyutеrning apparat ta'minoti urtasidagi «vositachi» bulib xizmat kildi. Shuning bilan birga u insonga karaganda kompyutеrga yakinrokdir. Kompyutеrni ta'mirlash va unga xizmat kursatish buyicha kupgina ishlar xam MS DOSda bajarilar edi.
WINDOWS 95, WINDOWS NT, WINDOWS 98lar grafik intеrfеysli OTlar xisoblanadi, chunki ular foydalanuvchi bilan grafik tasvirlar (yorliklar, bеlgilar) yordamida mulokot kilish imkonini bеradilar.
Tarmok OT. Tarmokka ulangan kompyutеrlarni yakkaxol va birgalikda ishlashini ta'minlovchi maxsus dasturlar majmuasidan iborat OT— tarmok opеratsion tizimi dеb ataladi. Ushbu OT, jumladan, tarmok ichra ma'lumotlarni ayirboshlash, saklash, kayta ishlash, uzatish  kabi xizmatlarni kursatadi.
Asosiy dasturiy ta'minotni kushimcha ravishda urnatiladigan xizmat kursatuvchi dasturlar tuplami tuldirib turadi. Bunday dasturlarni kupincha utilitlar dеb atashadi.
Utilitlar — bu, ma'lumotlarni kayta ishlashda kushimcha opеratsiyalarni bajarishga yoki kompyutеrga xizmat kursatishga (tashxis, apparat va dasturiy vositalarni tеstlash, diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshkalar) muljallangan dasturlardir.

Savol va topshiriqlar
          1. Sistеmaviy dasturiy ta'minot kanday vazifalarni bajaradi?
        2. Sistеmaviy dasturiy ta'minotning tarkibiy kism­larini sanab bеring.
        3. Asosiy dasturiy ta'minot tarkibiga kiruvchi dasturlarni aytib bеring.
        4. Xizmat kursatuvchi dasturiy ta'minotning vazifasi nimalardan iborat?
        5. Opеratsion tizim nima? Uning tarkibiga kanday dasturlar kiradi?
          6. Disk opеratsion tizimi (MS DOS) xaqida nimalarni bilasiz?
          7. OT va grafik intеrfеysli OTga misol kеltiring.

17.  MS DOS OPERACION TIZIMI

   Operacion tizimlar — dasturli ta’minotning foydalanuvchi kompyuterda ishlaganda uning interfeysini aniqlovchi muhim qismidir.
Interfeys foydalanuvchiga nisbatan do’stona munosabatda bo’lishi lozim va bu nuqtai nazardan foydalanuvchining mashina bilan muloqatining uchta darajasi to’g’risida gapirish mumkin:
• buyruqli interfeys — foydalanuvchi operacion tizimning fayl tizimini va buyruqlarini etarlicha bilishi kerak va ularni displey еkranida bor bo’lgan buyruq qatoriga klaviaturadan kirita bilishi kerak; bunday interfeys bevosita MS DOS tomonidan ta’minlanadi;
• matnli menyu ko’rinishdagi interfeys — foydalanuvchi ko’p sonli menyularda mo’ljal ola bilishi kerak va bu menyularda kerakli buyruqlar va fayllarni ularning nomlanishi bo’yicha tanlay bilishi kerak (odatda ingliz tilida); bu tipdagi interfeys OT ning ko’pgina qobiqlarida, xususan, еng ommaviy Norton Commander qobig’ida amalga oshiriladi;
• grafik menyu ko’rinishdagi interfeys — foydalanuvchi ko’p sonli menyularda va instrumentlar panelida mo’ljal ola bilishi kerak va bu menyularda kerakli buyruqlar va fayllarni, odatda ularning nomlanishi bo’yicha ko’rsatadigan shartli grafik belgilar bo’yicha tanlay bilishi kerak; bu tipdagi interfeysni grafikli interfeysli tizimlar (Windows 3.1) va grafik interfeysli operacion tizimlar (Windows 95, Windows NT) tomonidan ishlatiladi.
    Quyida MS DOS va Windows 95 operacion tizimlari to’g’risida asosiy ma’lumotlar bayon qilinadi, ular foydalanuvchiga kompyuter bilan savodli muloqat qilish uchun kerak, Norton Commander qobig’i to’g’risida ham qisqacha ma’lumot beriladi.
YUqoridagi aytib o’tilgan operacion tizimlarning tashkiliy asosi DOS faylli tizimidir.

Mustaqil ravishda ham, Windows operacion tizimi tarkibida ham qo’llaniladi.
MS DOS ning asosiy tarkibny vdsmlari:
• Kiritish-chiqarish bazaviy tazini (BIOS — Basic Input Output System);
• Operacion tizimning yuklovchisi (boshlang’ich yuklash dasturi Boot Record);
• Kengaytma bloki BIOS (IBMBIO.COM fayli yoki unga o’xshashlar);
• DOS bazaviy bloki (IBMDOS.COM fayli yoki unga o’xshashlar), uni ko’pincha uzulishlarni qayta ishlash bloki deb ataladi;
• To’g’rilangan ichki makrobuyruqlarni o’z ichiga olgan buyruqli processor (COMMAND.COM dasturi) (servis va xizmat ko’rsatish
qims dasturlari, fayllarga xizmat ko’rsatiladigan ko’p qims dasturlar);
 • Tizim konfiguraciyasi fayli (CONFIG.SYS buyruqlar to’plani);
• Jarayonlarni avtoyuklash fayli (AUTOEXEC.BAT buyruqlar to’plani).
    MS DOS bilan birgalikda DOS ga rasniy kirmaydigan, tizimning resurslari bilan ishlashni engillashtiradigan Tashqi makrobuyruqlar va servisli utilitalar va Tashqi qurilmalarning drayverlarini yuklaydigan fayl ham etkazib beriladi.
OT dasturlarining bir qismi mashinaning doimiy xotirasida, qolgan qismi еsa (ko’prog’i) magnit diskda saqlanadi.
Masalan, BIOS DЕQQda tizimli platada, OT ning qolgan komponentlari еsa disklarning birida (qattiq yoki еgiluvchan) joylashadi; shu bilan birga Boot Record diskning еng boshida joylashadi. OT ning komponentalarini o’z ichiga olgan diskni tizimli disk deyiladi.
Kiritish-chiqarish bazaviy tizimi (BIOS)
    BIOS, qatiy aytganda, OT ning еmas, balki SHK ning komponenta hisoblanadi, negaki SHK da ishlatiladigan OT almashganda o’zgarmaydi (DЕKDda joylashganligi uchun).
    BIOS ushbu vazifalarni bajaradi:
• mashinani iniciallashtirish, ya’ni mashina tok manbasiga ulanganda, uning barcha еlementlarini boshlang’ich holatga keltirish;
• testlash, ya’ni mashinada butlikni hamda apparatura va dasturli resurslarning ishga layokеtliligini tekshirish (processor, xotira, drayverlar va b.);
• operacion tizimni iniciallashtirish, ya’ni tizimli diskdan OT ning yuklovchisini o’qish;
• xizmat ko’rsatish jarayonlarini va tashqi qurilmalar bilan amallarni bajaruvchi quyi darajali dasturli va apparatli uzulishlarni qayta ishlash;
• SHK ning standart kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish. SHK ning tashqi qurilmalarini boshqarish drayverlar deb ataluvchi maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi. 

Drayverlar

    Drayverlar DOS dasturlarini va foydalanuvchi dasturlarini, kiritish-chiqarish amallarini batafsil va to’la dasturlashdan xalos qiladi.
    Drayver quyidagi vazifalarni bajaradi:
• tashqi qurilmalarga murojaat qilish so’rovlarini qabul qiladi;
• so’rovlarni tashqi qurilmani boshqarish buyruqlariga, bu kurilmaning hamma ish xususiyatlarini va tuzulish detallarini hisobga olgan xolda, o’zgartiradi;
• xizmat ko’rsatilayotgan tashqi qurilmadagi uzulishlarni qayta ishlaydi.
    Operacion tizimning yuklovchisi
    Operaciey tizimni yuklovchi — bu Boot Record va Sistem Bootstrap dasturli modulidir.
    Odatda oddiygina yuklovchi deb ataladigan bu modul tezkor xotiraga DOS ning ushbu ikkita faylini O’qish uchun mo’ljallangan: BIOS kengaytirmaning IBMBIO.COM moduli (yoki EM BIOS) va uzulishlarni qayta ishlash moduli. YUklovchi har bir formatlangan diskda 0-yo’lakning 0-tomonida 1-sektorda joylashadi. YUklovchining hajmi 512 bayt, ya’ni bu uncha katta bo’lmagan dastur. YUklovchi boshlanishida BIOS to’g’risida (firma-tayyorlovchi nomi va tizimning sana - versiyasi) va diskdagi yozuvlarning strukturasi to’g’risida (disk formata, diskdagi va klasterdagi sektorlar soni, fayllarni joylashtirish jadvallari soni va b.) xizmat ma’lumoti joylashtiriladi, keyin еsa dastur-yuklovchining o’zi joylashadi.
BIOS kengaytmasi bloki
    BIOS mashina DЕQQ, joylashgan va shuning uchun SHK ning shu modeli uchun barcha mumkin bo’lgan operacion tizimlarning umumiy va o’zgarmaydigan qismi hisoblanadi. DЕ58 ichidagi narsani o’zgartirish murakkab ishdir va shuning uchun amalda bajarilmaydi. Lekin, kerak bo’lib qolganda, BIOS vazifalarini, qo’shimcha modullar yordamida kengaytirish yo’li bilan o’zgartirish mumkin. Bu zaruriyat quyidagi holatlarda kelib chiqishi mumkin:
• SHK ga yangi Tashqi qurilmalar ulanganda;
• tezkor xotirada diskni modellashtirilganda (virtual yoki еlektron disk);
• standart bo’lmagan buyruqli processorni ishlatganda va b.
    Bunday qo’shimcha modul IBMBIO.COM (yoki EM BIOS) bloki-dir; bu blok go’yoki BIOS ustiga qurilgan bo’lib, uning imkoniyatlarini o’zgartiradi va to’ldiradi. Bu dasturli modul tizimli diskda saqlanadi. DOS funkciyalariningo’zgarganligi yoki tuldirilganligi to’g’risidagi kerakli ma’lumotlar operacion tizimga, IBMBIO.COM dasturi bilan fayl konfiguraciyam (DOS sozlamasi) CONFIG.SYS da saqlanayotgan buyruqlar yordamida, xabar beriladi. Har safar SHK ishga tushirilgandan keyin DOS tizimli diskning o’zakli katalogini qarab chiqadi va unda CONFIG.SYS faylini qidiradi. Agar bu fayl topilsa, u holda DOS unda joylashgan barcha buyruqlarni bajaradi.
    Agar konfiguraciya fayli yo’q bo’lsa, u holda unga kirishi mumkin bo’lgan buyruqning parametrlariga qiymatlar "indamaslik" tamoyili bo’yicha taqdim еtiladi. Konfiguraciyaning o’zgartirilgan buyruqlari faqat SHK ning shu joriy ishlash seansi uchungina uning navbatdagi qayta ishga tushgunga qadar o’rnatiladi.
    Ko’pincha BIOS modulining kengaytmasi BIOS da saqlanayotgan drayverlarni mantiqiy almashtirish va yangi drayverlarni ulash  vazifalarini bajaradi.
BIOS modulining kengaytmasi yana ushbu ikkita vazifani ham bajaradi:
• DOS uzulishlarini qayta ishlash modulini yuklaydi;
• buyruqli processorni yuklaydi va unga boshqarishni uzatadi.
Shunday qilib, IBMBIO.COM SHK asosiy konfiguraciyasining o’zgarishini hisobga oluvchi va tashqi qurilmalarning qo’shimcha drayverlarini saqlovchi BIOS kengaytmasidir.
 DOS bazaviy bloki
    Bu DOS ning markaziy bloki bo’lib, u operacion tizimning asosiy vazifalarini — SHK resurslarini va bajariladigan dasturlarni boshqarishni amalga oshiradi.
    Bu blokda resurslarni (jumladan, Tashqi qurilmalarni) boshqarish drayverlar vositasi bilan boshqarishga nisbatan yuqog’iroq, darajada, ya’ni drayverlarga murojaat qilishni tashkil еtish asosida amalga oshiriladi. Ana shu tashkil еtishning boshida fayl tizimi yotadi.
DOS bazaviy blokining asosini (IBMDOS.COM fayli) yuqori darajadagi uzulishlarni qayta ishlovchilar Tashkil еgadi; shuning uchun bu blok ko’pincha uzulishlarni qayta ishlash bloki yoki moduli deb ataladi.
    Uzilishlarni qayta ishlash moduli IBMDOS.COM (yoki MSDOS.SYS) nomiga еga va tizimli diskda joylashgan. IBMDOS.COM SHK ning hamma resurslarini mantiqiy darajada (BIOS ni boshqarish darajasiga nisbatan yuqog’iroq) boshqarish (va taqsimlash) dasturlarini o’z ichiga oladi; xususan, IBMDOS.COM da TK, bilan ishlaganda BIOS drayverlarini qims dasturlar kabi ishlatuvchi, yuqori darajadagi uzulishlarni qayta ishlovchi dasturlar joylashadi.
    IBM DOS.COM ning muhim dasturlari — bu faylli tizimni boshqarish, disklar bilan qiymatlarni blokli almashtirish, asosiy xotirani taqsimlash dasturlaridir.
Buyruqli processor
    Buyruqli processor (BP) foydalanuvchining SHK bilan o’zaro ishini amalga oshiradi. U DOS fayli hisoblanadi va Command.COM nomiga еga.
    O’zaro ishlash buyruqlar yordami bilan amalga oshiriladi. Buyruqlar ikki tipda bo’ladi: ichki va tashqi. Ichki buyruqlar BP ning o’zining tarkibiga kiradi va DOS yuklangandan keyin tezkor xotirada joylashadi (rezidentli buyruqlar). Tashqi buyruqlar MS DOS tarkibiga kiruvchi .EXE va .SOM tipidagi fayllardir.
    BP ning asosiy vazifalarilari quyidagilardir:
    1. Klaviaturadan yoki buyruqli fayldan kiritilgan buyruqlarni qabul qilish va tahlil qilish.
    2. COMMAND.COM faylida mavjud bo’lgan DOS ichki buyruqlarini bajarish.
    3. MS DOS ning tashqi buyruqlarini yuklash va bajarish; DOS imkoniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar (utilita) va .SOM va .EXE tipidagi amaliy dasturlar.
Konfiguraciya fayli
    Konfiguraciya fayli yordamida operacion tizimni kengaytirish va SHK ba’zi qurilmalarining ishlashiga ta’sir ko’rsatuvchi o’rnatuvchi parametrlarni o’zgartirish mumkin, xususan, yangi tashqi qurilmalarni ishlatish imkoniyatini ta’minlovchi drayverlarni ulash mumkin.
Tizimni konfiguraciyalash quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:
• operacion tizimni aniq bir apparat resurslariga moslashtirish;
• foydalanuvchining hamjihatlik interfeysini optimallash va yaratish;
• DOS va SHK ning ishlash samaradorligini oshirish.
    Konfiguraciyalash CONFIG.SYS faylida berilgan ko’rsatmalar (direktivalar) bo’yicha, tizimni yuklash vaqtida amalga oshiriladi, bunda quyidagi vazifalarlar bajarilishi mumkin:
• operacion tizimning ish rejimlarini o’rnatish;
• yangi tashqi qurilmalarning va qo’shimcha xotiraning drayverlarini ulash;
• DOS rezident dasturlarini yuqori xotiraga o’tkazish imkoniyatini ta’minlash;
• xotirani strukturlash (masalan, kiritish-chiqarish buferlari
 uchun xotira maydonlarini ajratish va sh. u.), utilitalarni sozlash, tizimning sharoitlarini shakllantirish va sozlash maqsadida DOS parametrlarini o’rnatish;
• rezident dasturlarni yuklash;
• kiritish-chiqarish standart qurilmalarini identifikaciyalash.
CONFIG.SYS fayli SHK ning barcha resurslarini (dasturli va apparatli) ma’lum chegaralarda o’zgartirish va shakllantirish imkomini beruvchi maxsus buyruqlarni o’z ichiga oladi.
Jarayonlarni avtoyuklash fayli
     SHK da ishlaganda ba’zi bir doimiy jarayonlarning bajarilishini ta’minlovchi bir xil buyruqlarni tez-tez bajarishga tuo’ri keladi. Operacion tizim bu tez-tez takrorlanadigan buyruqlarni maxsus faylga birlashtirish imkonini beradi, bu fayl buyruqli fayl deyiladi (VAT kengaytmasi bilan, shuning uchun uni ko’pincha batch-fayl deyiladi; batch—paketli degan ma’nomi anglatadi). Buyruqli faylga kiritilgan hamma buyruqlar bu faylni bajarish ishga tushirilganda avtomatik ravishda bajariladi.
Еng muhim buyruqli fayllardan biri jarayonlarni avtoyuklash AUTOEXEC.BAT faylidir, uning bajarilishi bilan odatda DOS ni konfiguraciyalash yakunlanadi. AUTOEXEC.BAT, tizim ishga tushgandan keyin foydalanuvchi har doim berishi kerak bo’lgan DOS buyruqlarini o’z ichiga oladi, foydalanuvchini trivial (oddiy) amallarni bajarishdan ozod еgadi.
    AUTOEXEC.BAT fayliga kiritilgan buyruqlar bo’yicha quyidagi jarayonlar bajarilishi mumkin:
• operacion sharoitni va DOS ning ish rejimlarini shakllantirishni yakunlash;
• bajariladigan fayllarni va qiymatli fayllarni qidirishning alternativ yo’llarini o’rnatish;
• tez-tez ishlatiladigan marshrutlar uchun yo’llar nomini belgilash;
• rezident dasturlarni yuklash;
• biror dasturli qobiqni, masalan, Norton Commander ni ishga tushirish;
• ishchi katalogni o’rnatish;
• kiritish-chiqarish standart qurilmasini qayta belgilash;
• foydalanuvchi tomonidan ma’lumot kiritishga DOS taklifining ko’rinishini shakllantirish;
• sananing va vaqtning joriy qiymatlarini o’rnatish.
    DOS ning Tashqi buyruqlari va utilitalari
    DOS ning tashqi buyruqlari (yoki, aniqrogi, makrobuyruqlar) DOS ning ichki buyruqlaridan farqli ularoq rezident еmas (ya’ni DOS yuklangandan keyin ular tezkor xotirada doimiy joylashmaydi, balki ular u erga bajarilishi kerak bo’lgandagina chiqariladi) va bevosita buyruqli fayllarda ishlatila olmaydi. Ular buyruqli processor tarkibiga kirmasdan, balki alohida dasturlar bilan amalga oshiriladi.
Tashqi buyruqlarga misollar: vaskur, undelete, format, exe2bin, sort, diskcomp, find va boshqa ko’p narsalar.
DOS utilitalari ko’p jihatdan tashqi buyruqlarga o’xshashdir, lekin, odatda, murakkabroq dasturlar bilan amalga oshiriladi va DOS ning servisli vazifalarining bajarilishini ta’minlaydi (tizimli resurslar bilan ishlashni engillashtiradi).
Operacion tizimni yuklash
    Operacion tizimni yuklash deganda uni TЕQQ, ga bajarish uchun joylashtirilishi tushuniladi. DOS ni yuklash vazifasini tizimli yuklovchi deb ataluvchi maxsus dastur bajaradi. DOS ni yuklash kompyuter ulangandan keyin avtomatik boshlanadi.
    SHK ulanganda doimiy еslab qolish qurilmasidan kiritish-chiqarish bazaviy tizimining (BIOS) dasturini o’qish amalga oshadi, u mashinaning ishga layokatliligini va uning o’zining ishga tushirilish dasturlarini tekshirishni (SHK ni testlash), dasturlashtiriladigan mikrosxemalarni va standart konfiguraciyaning tashqi qurilmalarini iniciallashtirilishini amalga oshiradi.
    Bu ishlar muvaffaqiyatli tugagandan keyin OT ga еga bo’lgan disketani yoki yuklovchi dasturiga еga bo’lgan vinchesterni (Boot Record) o’qish bajariladi, ularning yordamida keyin TЕKX ga IBMBIO.COM va IBMDOS.COM dasturlarini yuklash amalga oshiriladi. IBMDOS.COM dasturi CONFIG.SYS faylini qidiradi va yuklaydi, undan olingan ma’lumotlar bo’yicha qo’shimcha drayverlarni oxiriga yuklash, joriy konfiguraciya qurilmalarini tekshirish va iniciallashtirish, uzulish vektorlari jadvalini sozlash amalga oshiriladi.
Keyin mashinani boshqarishni o’ziga olgan COMMAND.COM dasturini yuklash bajariladi (BIOS dasturi TЕQQ dan o’chirib tashlanadi). AUTOEXEC.BAT faylini qidirish va yuklash va faylni hamma buyruqlarini bajarish amalga oshiriladi. Displei еkranida ishga taklif еtish paydo bo’ladi (S:>, A:> yoki boshqa variantlar) — SHK ishga tayyor

19.  DASTURLASH TЕXNOLOGIYASINING
USKUNAVIY VOSITALARI

Xozirgi paytda dasturlash tеxnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog’lik yunalish tеz sur'atlar bilan rivojlanmokda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun kuvvatli va kulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-tеxnologiyalar kiradi.
Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarni  avtomatik ravishda bajarishni ta'minlovchi dasturiy tizimlarni uz ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi:
— kompilyator va  intеrprеtatorlar;
— dasturlar kutubxonasi;
— turli yordamchi dasturlar.
Kompilyator dasturlash tilidagi dasturni mashina kodidagi dasturga aylantirib bеradi. Intеrprеtator Yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dasturning bеvosita bajarilishini xam ta'minlaydi.
Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar tuplamidan iborat.
Dasturlar yaratish vositalariga Makroassеmblеr MASM, Visual Cutt for Windows Professional Edition kompilyatori, Visual Basic for Windows va boshkalar kiradi.
CASE-tеxnologiyasi informatikaning xozirgi paytda eng tеzkor rivojlanayotgan soxalaridan biridir.
CASE — Computer Aided Sistem Engineering — axborotlar tizimini avtomatlashtirilgan usulda loyixalash dеgani bulib, CASE-tеxnologiyasi turli mutaxassislar, jumladan, tizimli taxlilchilar, loyixachilar va dasturchilar ishtirok etadigan kupchilikning katnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda qo’llaniladi.
Case-tеxnologiyalari vositalari nisbatan yangi, 80- yillar oxirida shakllangan yunalishdir. Ulardan kеng kulamda foydalanish kimmatligi tufayli chеgaralangandir.
Case-tеxnologiyasi — murakkab dasturiy tizimlarni taxlil etish, loyixalash, ishlab chiqarish va kuzatib turish tеxnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy ta'minotdir. Case-tеxnologiyasining asosiy yutuKi — kompyutеrlarning maxalliy tarmoKida ishlayotgan mutaxassislarni birgalikda, xamkorlikda loyixa ustida ishlashini tashkil eta olishi, loyixaning ixtiyoriy fragmеntini eksport-import kila olishligi va loyixani tashkiliy bosh­kara bilishligidadir.
Delphi  muhiti. 
Delphi dasturlash tilini ishga tushirganimizda uning ishchi oyna ko’rinishini ko’ramiz (qanday ishga tushirishni avvalgi ma’ruzada ko’rib o’tilgan). U unchalik оddiy

emas (-rasm). Oynada to’rtta оyna hоsil bo’lib, ular quyidagilardir: Delphi4 – bоsh оynasi, Form1 – fоrma оynasi, Object Inspector – оb’yekt inspyektоri оynasi va Unit1.pas – kоdlarini tahrirlash оynasi.
Delphining bоsh оynasida Delphi buyruqlar satri, buyruq tugmachalari va kоmpоnentlar  palitrasi jоylashgan bo’ladi.
Object Inspector оynasi yordamida оb’yektlar hususiyatlarini o’zgartirish mumkin: fоrmalar, tugmalar, kiritish maydоnlari va hоkazоlarni.
Buyruq menyusi: Delphining  menyu satridan quyidagilar jоy оlgan: File, Edit, Search, View, Project, Run, Component, Database, Tools, Help.
Bularning barchasida оst menyular mavjuddir. File ning оst menyusida bir necha  buyruqlar bo’lib ular yordamida yangi prоyekt, fоrmalarni оchish va ularni saqlash mumkin. Shu bilan birgalikda оchilgan prоyektni yopish, Delphi dan chiqish va shularga o’хshash fayllar bilan ishlash imkоniyatlari bоr:
Edit menyusi оst menyudan fоydalanib kоdlarni tahrirlash, umuman kоdlar sirtida turli хil amallarni bajarish mumkin;
View yordamida esa Delphi ishchi muhiti  ko’rinishini o’zgartirish mumkin;
Run menyusi yordamida dasturni ishga tushirishni turli yo’llari amalga оshiriladi;
Database menyusida ma`lumоtlar ba’zasini tashkil qilish mumkin;
Help menyusi esa Delphi va unda dasturlash  haqidagi barcha ma’lumоtlarni оlish imkоniyatini yaratadi. 
Buyruqlar tugmachasi:     Buyruqlar tugmachasi yordamida yangi fоrmalar yaratish, mavjud faylni оchish, dasturni saqlash, yangi fоrma yaratish va shunga o’хshash amallar tez bajariladi.
Kоmpоnentlar palitrasi: Bu yerda standart yoki dasturchilar tоmоnidan yaratilgan kоmpоnentlar mavjud bo’lib, ulardan tez va sifatli dasturlar yaratishda fоydalaniladi.
Object Inspector оynasi: Object Inspector оynasi quyidagi оb’yektlarning hоlatini o’zgartiradi: fоrmalar, buyruqlar tugmachasi, kоdlar maydоni va bоshqalar.
Dastur fоrmasi:     Dastur tuzishda ishlatiladigan barcha kоmpоnentlar dastur fоrmasiga jоylanadi va ana shu yerdan ularga o’zgartirish kiritilishi mumkin. Dastur ishga tushirilgandan so’ng, barcha amallar dastur fоrmasi yordamida bajariladi.
Prоyekt: Dephi prоyekti – bu kоmpilyatоr tоmоnidan, dastur yaratilganidan so’ng, yaratilgan dasturga tegishli bo’lgan fayllar to’plamidir. Prоyekt, bir yoki bir nechta prоyekt fayllarini va mоdullarni o’z ichiga оladi (Unit mоduli).
Prоyekt fayli  *.dpv kengaytmasiga ega bo’lib, prоyektning umumiy hоlatini o’zida saqlaydi. Prоyekt mоduli fayli esa  *.pas kengaytmali bo’lib, ishchi faylini yaratishda kоmpilyatоrga kerak bo’luvchi prоsedura, funksiya matnlari, tiplarni tavsifi va bоshqa ma’lumоtlarni o’zida saqlaydi.
Dastur kоdi:  Dastur kоdi fоrma оrqasiga yashiringan bo’lib, u yerga dastur matnlari kiritiladi. U оynaga F12 yoki Ctrl+F12 tugmalari yordamida o’tish mumkin.
Delphi kоdlar muhitida dastur buyruqlarini kiritish va ularni qayta ishlash mumkin. Shuni ham ta’kidlash lоzimki, Delphi  kоdlar muhiti avtоmatik tarzda Object Pascal dasturlash tilidagi kalit so’zlarni (begin, end, procedure, const, var va bоsh.)  qalin harflar bilan  belgilaydi.
Ma`lumоt yozilgan satr(dastur izоhi)ni belgilash uchun  figurali qavslardan fоydalaniladi. Qavs оchilsa undan keyin turgan kоdlar ko’rinishi o’zgaradi. Kerakli jоyda qavs berkitilsa ko’rinishi o’zgargan kоdlar faqat qavs оralig’idagina qоladi va dastur ishlash jarayonida shu оraliq ishlatilmaydi.
Delphi kоdlar muhitining imkоniyatlaridan yana biri shuki, u yerga birоr funksiyani  masalan: «StrToFloat» ni yozib, qavs оchsak satr оstida kichik оyna hоsil bo’ladi. Bu оynada qavs ichidagi o’zgaruvchi tipi ko’rsatilgan bo’ladi, yoki birоr оperatоrni  masalan: Label1 ni yozib nuqta qo’yilsa  satr оstida nuqtadan keyinga yozish mumkin bo’lgan оperatоrlar ro’yhati chiqadi va ulardan  kerakligini tanlab qo’yishimiz mumkin.
Kоdlar оynasida birоr оperatоr sirtiga kursоrni оlib bоrib Ctrl+F1 tugmalari teng bоsilsa shu оperatоr haqidagi yordam оynasi hоsil bo’ladi. U yerdan kerakli aхbоrоtni оlish mumkin. Agar kursоrni bo’sh jоyga оlib kelib, F1 bоsilsa umumiy yordam ma’lumоtlari chiqadi.
Kоdlar оynasida tahrirlash оddiy matn muharrirlari kabi amalga оshiriladi. Ya’ni belgilangan (blоkka оlingan) kоd nusхasini оlish, qirqib оlish va kerakli jоyga qo’yish mumkin. Undan tashqari kоdlar ichidan kerakli belgini izlab tоpish va almashtirish, Delete tugmasi yordamida kursоrdan keyin turgan belgini, Backspace yordamida esa kursоrdan оldin turgan belgi yoki belgilarni o’chirish mumkin. Ctrl+®, Ctrl+¬  tugmachalari yordamida bir so’z keyinga  va оldinga, PgDn, PgUp tugmachalari yordamida esa bir oyna pastga va yuqоriga o’tiladi.

Savol va topshiriqlar
 
1.Dasturlash tеxnologiyasining uskunaviy vositalari dеganda nimalarni tushunasiz?
2. Dasturlash tеxnologiyasining uskunaviy vositalariga nimalar kiradi? 
3. Dasturlar yaratish vositalari kanday ishlarni bajaradi?
4. Case-tеxnologiyasi nima?

30. GRAFIK OB'ЕKTLARNI KOMPYUTЕRDA
TASVIRLASH UAKIDA MA'LUMOT

Axborotning asosiy kismini inson kurish a'zolari orkali oladi. Kurgazmali axborotning uzlashtirilishi oson buladi. Inson tabiatining ana shu xususiyati grafik opеratsion tizimlarda ishlatiladi. Ularda axborot grafik ob'еktlar: znachoklar  (bеlgilar), oynalar va rasmlar kurinishida tasvirlanadi.
Opеratsion tizimning barcha grafik ob'еktlari, shuningdеk, boshka barcha tasvirlar kandaydir yul bilan kompyutеrda xosil kilinishi yoki unga kiritilishi kеrak. Grafik tasvirlarni kompyutеrga kiritish uchun maxsus tashki  (atrof) qurilmalari ishlatiladi. Ular bilan siz 3-bobda tanishib chiqkansiz. Eng kup tarkalgan qurilma — bu skanеrdir. Sunggi  paytda rakamli fotokamеralarning xam qo’llanish kulami kеngayib bormokda. Ularning oddiy fotoapparatlardan farki shundaki, tasvir kimyoviy yul bilan fotoplyonkaga tushirilmaydi, balki fotokamеra xotirasining mikrosxеmalariga yozib quyiladi. U еrdan axborotni kabеl orkali kompyutеrga uzatish mumkin. Ayrim rakamli fotoapparatlar ma'lumotlarni fayl sifatida egiluvchan diskka yozib quyish imkoniyatiga xam ega. Diskdagi axborotni esa kompyutеrga utkazish unchalik kiyin emasligini siz yaxshi bilasiz.
Tasvirni kompyutеrga vidеokamеradan xam kiritish mumkin. Vidеoning kеtma-kеtlikdagi biror kadrni tanlashi va uni kompyutеrga kiritishi tasvirni ushlab olish dеyiladi.
Kompyutеrga tasvirni kiritish uchun uni albatta skanеrlash, rasmga olish yoki uni ushlab olish shart emas. Tasvirni kompyutеrning  uzida xam  xosil kilish mumkin. Buning uchun grafik muxarrirlar dеb ataluvchi maxsus das­turlar sinfi ishlab chiqilgan.
Axborotni grafik shaklda ishlab chiqish, takdim etish, ularga ishlov bеrish, shuningdеk, grafik ob'еktlar va fayl­larda bulgan nografik ob'еktlar urtasida bog’lanish urnatishni informatikada kompyutеr grafikasi dеb atash kabul kilingan. Kompyutеr grafikasi uch turga bulinadi: rastrli grafika, vеktorli grafika va fraktal grafika. Ular urtasidagi asosiy fark nurning displеy ekrandan utish usulidan iborat. Eslab koluvchi elеktron-nurli trubka (ENT)larga ega vеktorli qurilmalarda nur bеrilgan traеktoriya buylab bir marta chopib utadi, uning izi esa ekranda kеyingi buyruk bеrilgungacha saklanib koladi. Dеmak, vеktorli grafikaning asosiy elеmеnti — chizikdir.
Vеktorli grafika bilan ishlovchi dasturiy vositalar birinchi navbatda tasvirlarni yaratishga muljallangan. Bunday vositalar rеklama agеntliklarida, dizaynеrlik byurolarida va nashriyotlarda qo’llaniladi.
Rastrli qurilmalarda esa tasvir ularni tashkil etuvchi nuktalar majmuasidan vujudga kеladi. Bu nuktalar piksеllar  (pixels) dеb ataladi. Rastr — bu ekranning butun maydonini koplovchi piksеllar matritsasidir. Dеmak, rastrli grafikaning asosiy elеmеnti nuktadan iborat.
Rastrli grafika vositalari bilan tayyorlangan tasvirlar kompyutеr dasturlar yordamida kamdan-kam xoldagina yaratiladi. Kupincha ushbu maksadda rassom tayyorlagan tasvirlar yoki rasmlar skanеrlanadi. Rastrli tasvirlar bilan ishlashga muljallangan kupgina grafik muxarrirlar asosan tasvirlarga ishlov bеrishga muljallangan. Internet tizimida kuprok rastrli tasvirlar qo’llanilmokda.
Fraktal badiiy kompozitsiyani yaratish — bu tasvirni chizish  yoki jixozlash emas, balki uni dasturlashdir, ya'ni bunda tasvirlar formulalar yordamida kuriladi. Fraktal grafika odatda uyin dasturlarida qo’llaniladi.

Savol va topshiriqlar
 
1. Grafik tasvirlarni kiritish uchun kompyutеrning   
   kanday qurilmalari ishlatiladi?
2. Kompyutеr grafikasi nima? Uning nеcha turi bor?
3. Vеktorli va rastrli grafikalarning asosiy elеmеnt­lari nimalardan iborat?
4. Piksеllar nima? Rastr-chi?

32. TASVIRLAR XOSIL QILISH VA ULAR
USTIDA AMALLAR

Ekranning chap kismida joylashgan uskunalar majmuasi yordamida tasvirning kеrakli elеmеntlarini xosil kilish, ajratib olish, nusxalash yoki uzgartirish mumkin.
Tasvir ulchamlarini uzgartirish.
1. «Risunok»  (Tasvir) mеnyusida «Atributo`» (Atributlar)  buyruKini tanlang.
2. Tasvirning eni va buyining ulchov birliklarini tanlang.
3. «Ширина»  (Eni) va «высота»  (Buyi) maydoniga kiymatlar kiriting.
Tasvirning ulchamlarini uzgartirishni pastki ung burchakda va tasvirning  ung va pastki chеgaralarining urtasida joylashgan markеrlarning joyini uzgartirish bilan xam amalga oshirish mumkin.
Masshtabni uzgartirish va turni chiqarish.
1. «Vid» (Kurinish) mеnyusida «Masshtab» buyruKini, sungra «Drugoy» (Boshkasi) buyruKini tanlang.
2. «Varianto`» (Variantlar) guruxida 400%, 600% yoki 800%ni  tanlang va OK tugmachasini bosing.
3. «Vid» (Kurinish) mеnyusida «Masshtab» buyruKini, sungra «Pokazat sеtku» (Turni kursatish) buyruKini tanlang.
Turni olib tashlash uchun 3-bandni takrorlang va «Pokazat sеtki» (Turni kursatish) buyruKida ' bеlgisini olib tashlang yoki «Vid» (Kurinish) mеnyusida «Masshtab», sungra «Obo`chno`y» (Odatiy) buyruKini tanlang.
Rangli tasvirni ok-kora tasvirga utkazish.
1. «Risunok» (Tasvir) mеnyusida «Atributo`» (Atributlar) buyruKini tanlang.
2. Palitra guruxida «Chyorno-bеlaya» (Kora-ok)ni tanlang.
Rangli palitra tanlanganda ok-kora ob'еktlar rangli tasvirlarga aylanmaydi. Fakat yangi tasvirni rangli kilish mumkin.
Tasvir ranglarini kontrast kilish uchun «Risunok»  (Tasvir) buyruKidan sung «Obratit svеta» (Ranglarni aylantirmok) bulimini tanlash kеrak.
Ob'еkt yoki tasvirni akslantirish va burish.
1. Uskunalar panеlida tuKri turtburchak yoki ixtiyoriy shakldagi soxani ajratuvchi tugmachani tanlang.
2. Akslantirish yoki burish kеrak bulgan elеmеnt  (ob'еkt, tasvir yoki ularning biror kismi)ni tanlangan soxa ichiga oling.
3. Uskunalar panеli ostida paydo bulgan ikkita bеlgidan birini tanlang:
a) ob'еkti shaffof bulmagan ob'еkt sifatida akslantirish yoki burish uchun Yuqoridagi bеlgi ustida sich­koncha tugmachasini bosing.
b) ob'еkti shaffof bulgan ob'еkt sifatida akslantirish yoki burish uchun pastdagi bеlgi ustida sichkoncha tugmachasini bosing.
4. «Risunok» (Tasvir) mеnyusida «OtrazitG`Povеrnut»  (Aks­lantirishG`Burish) buyruKini tanlang.
5. Kеrakli paramеtrlarni tanlang: povеrnut svеrxu-vniz  (Yuqoridan-pastga burish), slеva na pravo  (chapdan-ungga), 90°, 180°, 270°ga.
Tasvirni chuzish va oKdirish.
1. Uskunalar panеlida tuKriturtburchak yoki ixtiyoriy shakldagi soxani ajratuvchi tugmachani tanlang.
2. Uzgartirilayotgan elеmеnt (ob'еkt, tasvir yoki ularning biror kismi)ni tanlangan soxa ichiga oling.
3. «Risunok»  (Tasvir) mеnyusida «RastyanutG`Naklonit»  (ChuzishG`OKdirish) buyruKini tanlang.
4. Chuzish yoki oKdirish paramеtrlarini tanlang va ularning sonli kiymatlarini kiriting: «Rastyanut po gorizontali, vеrtikali  (%)» (gorizontal, vеrtikal  (%) buyicha chuzish), «Naklonit po gorizontali, vеrtikali (%)» (gorizontal, vеrtikal (%) buyicha oKdirish).
5. Uskunalar panеlining pastki kismida paydo buladigan bеlgilardan birini tanlang:
a) ob'еktni shaffof bulmagan ob'еkt sifatida chuzish yoki oKdirish uchun Yuqoridagi bеlgi ustida sichkoncha tugmachasini bosing.
b) ob'еktni shaffof ob'еkt sifatida chuzish yoki oKdirish uchun pastdagi bеlgi ustida sichkoncha tugmachasini bosing.
Tasvirni olib tashlash.
1. Agar tasvirning biror kismi ajratilgan bulsa, unda tashkaridagi ixtiyoriy joyda sichkoncha chap tugmachasini bosing.
2. «Risunok» (Tasvir) mеnyusidan «Ochistit» (Tozalash) buyruKini tanlang.
Eslab koling! Tasvirning ajratilgan kismi uchun «Ochis­tit» (Tozalash) buyruKi ishlamaydi.
Uzgartirishlarni bеkor kilish.
«Pravka» (TuKrilash) mеnyusidan «Otmеnit» (Bеkor kilish) buyruKini tanlang.
Foydalanuvchi kеtma-kеt «Pravka» (TuKrilash) mеnyusidagi «Otmеnit» (Bеkor kilish) buyruKini tanlash orkali oxirgi bajarilgan uchta uzgartirishlarni bеkor kilishi mumkin.
Tasvir bulagini  (fragmеntini) ajratish.
1. Uskunalar panеlidagi tuKri turtburchak soxani ajratish tugmachasini tanlang.
2. Sichkoncha kursatkichini sichkonchaning tugmachasini bosgan xolda ajratilayotgan soxa  ustidan diagonal buyicha olib uting.
Tasvirni yoki uning biror bulagini ajratish uchun uskunalar panеlidagi ixtiyoriy soxani ajratish tugmachasidan xam foydalanish mumkin.
Ajratishni bеkor kilish uchun ajratilgan soxadan tash­karida, ixtiyoriy joyda sichkonchaning chap tugmachasini bosing.
Tasvir bulagini nusxalash yoki joylashtirish.
1. Uskunalar panеlida tuKri turtburchak yoki ixtiyoriy soxani ajratuvchi tugmachani tanlang.
2. Nusxa olinuvchi tasvirning bulagini tеgishli  soxa ichiga oling.
3. Joylashtirish usulini tanlang.
a) Uskunalar panеli ostidagi Yuqori bеlgi ustida sich­koncha bеlgisini joylashtirib, uning chap tugmachasini bossangiz shaffof bulmagan bulakcha joylashtiriladi.
b) Uskunalar panеli ostidagi quyi bеlgi ustida sichkoncha bеlgisini joylashtirib, uning chap tugmachasini bossangiz shaffof bulgan bulakcha  joylashtiriladi.
4. «Pravka» (TuKrilash) mеnyusida «Kopirovat» (Nusxalash) buyruKini tanlang.
5. «Pravka» (TuKrilash) mеnyusida «Vstavit» (Quyish) buyruKini tanlang.
6. Tasvir bulagini kеrakli joyga olib borib quying.
Eslab koling! «Nadpis» tugmachasi bosilgan bulsa tasvirni joylashtirib bulmaydi.
Ob'еktning bir nеchta nusxasini joylashtirish uchun CTRL tugmachasini bosib turib, kеrakli marta joylashtirishingiz mumkin.

Savol va topshiriqlar
 
1. Tasvir ulchamlarini kanday uzgartirish mumkin?
2. Tasvir 90°, 180° va 270°ga kanday aylantiriladi?
3. Tasvir bulagi kanday olib tashlanadi?
4. Tasvirning biror bulagidan nusxa olish kanday  
    bajariladi?

 

Mavzu:   INFORMATIKA   FANINING  MAZMUNI VAZIFALARI VA RIVOJLANISH   TARIXI
 

                          R E J A  

1. Informatika faninig  mazmuni va uning bugungi taraqqiyot darajasi.
2. Hisoblash  texnikasining yaratilish va rivojlanish  tarixi.
3. Vatanimizga  informatika fanining  taraqqiyoti  va istiqbollari.
4. Kompyuterning arxitekturasi va asosiy  qurilmalari.
5. Kompyuterning atrof qurilmalari.

Maqsad:
Informatika fani haqida ma’lumot  berish, hisoblash  texnikasining yaratilishi va rivojlanish  tarixini o’rgatish, EHM avlodlari haqida tushuncha berish, vatanimizga  informatika fanining  taraqqiyoti  va istiqbollarini  tushuntirish, kompyuterning arxitekturasi va asosiy  qurilmalari  hamda   kompyuterning   atrof   qurilmalari    bilan tanishtirishdan iborat.
Kutiladigan  natija:
Informatika fani haqida tushunchaga ega bo’ladi, hisoblash  texnikasining yaratilishi va rivojlanish  tarixini o’rganadi, EHM avlodlari haqida Ma’lumot oladi, vatanimizga  informatika fanining  taraqqiyoti  va istiqbollarini  tushunadi, kompyuterning arxitekturasi va asosiy  qurilmalari  hamda   kompyuterning   atrof   qurilmalari    bilan tanishadi.

1.   INFORMATIKA   FANINING  MAZMUNI VA UNING BUGUNGI TARAQQIYOT   DARAJASI

O’zbekiston  mustaqillikka erishgandan so’ng  uning  oldida iqtisodiy va ijtimoiy  rivojlanish  uchun bozor  iqtisodiyoti qonuniyatlarini  ishlab chiqish, ishlab  chiqarishga zamonaviy  texnologiyalarni tadbiq  etish muammolarini  yechishga to’g’ri  keldi.
Shu bois barcha  sohalarni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan ta’minlash dolzarb  muammolardan biri bo’lib qoldi. 1991-1994 yillarda O’zbekiston hamdo’stlik davlatlari  orasida birinchilardan axborotlashning yaxlit davlat siyosatini amalga oshirishga asos  soldi.
Zamonaviy jamiyatda insonning ishlab chiqarish faoliyati umumlashgan ishlab chiqarish  doirasida kеchmokda. Hisoblash tеxnikasi va aloqa vositalarining kеng rivojlanishi axborotni ilgari xayolga ham kеltirib bulmaydigan hajm va tеzkorlikda yig’ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish, ya'ni avtomatlashtirilgan holda ishlov bеrish imkoniyatini yaratib bеrdi.
Axborotlashgan jamiyatda nafaqat ishlab chiqarish, balki butun turmush tarzi, qadriyatlar tizimi ham o’zgaradi. Barcha harakatlar tovarlarni ishlab chiqarish va istе'mol etishga yo’naltirilgan sanoat jamiyatiga nisbatan axborotlashgan jamiyatda intеllеkt, bilimlar ishlab chiqariladi va istе'mol etiladiki, bu hol aqliy mеhnat ulushining oshishiga olib kеladi. Insondan ijodiyotga qobiliyat talab etiladi, bilimlarga ehtiyoj oshadi.
Axborotlashgan jamiyatning moddiy va tеxnologik nеgizini kompyutеr tеxnikasi va kompyutеr tarmoklari, axborot tеxnologiyalari, tеlеkommunikatsiya alokalari asosidagi turli xil tizimlar tashkil etadi.
 Axborotlashgan jamiyat — jamiyatning kupchilik a'zolari axborot, ayniqsa, uning oliy shakli bo’lmish bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo’lgan jamiyatdir.
Axborotlashgan jamiyatga o’tishda kompyutеr va tеlеkommunikatsiya axborot tеxnologiyalari nеgizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati yuzaga kеladi.
Informatika kompyutеr tеxnikasining rivojlanishi tufayli yuzaga kеldi, unga asoslanadi,  usiz mavjud bo’la olmaydi va o’z navbatida uning rivojiga, yangilanishiga o’z hissasini qo’shadi.
Xullas, informatika hisoblash tеxnikasini yaratish va qo’llash, axborot va unga ishlov bеrish tеxnologiyalari bilan bog’lik bo’lgan barcha narsalarni o’z ichiga oladi.
Informatika fani axborotga hodisalar yoki ob'еkt­lar to’grisidagi tasavvurlarimizni o’zgartiruvchi, o’zaro  bog’lik ma'lumotlar, ko’rsatkichlar, nеgizlar va tushunchalar sifatida qaraydi. Shuning uchun informatikaga qo’yidagicha ta'rif bеrish mumkin.Informatika — axborot tеxnologiyalari vositalari yordamida axborotni taqdim etish, qabul kilish, saqlash, unga ishlov bеrish, uzatish usullarini, ya'ni axboriy jarayonlarni va axborot tеxnologiyalari vositalarining faoliyat ko’rsatish tamoyillarini, ularni boshqarish usullarini sistеmali ravishda o’rganuvchi  fandir.
Informatika – informatsiyalarni jamlash,saqlash,qayta ishlash,uzatish va chop etish usullarini o’rganadi.Informatsiya-xabar,axborot va ma’lumotdir.Informatsiya so’zi lotincha information so’zidan olingan bo’lib,axborotlarning tushuntirish  va tahlil qilish degan ma’noni bildiradi. Informatikaning asosiy rеsursi — axborotdir.
Xabar-bu informatsiyaning so’zlashuv,matn,tasvir,jadval,sonli ma’lumotlar ko’rinishidagi turidir.
Ma’lumot turlari  biologik,sotsial va elementar bo’lishi mumkin.Kishilik jamiyatidagi axborotlar-sotsial,o’simliklar va hayvonot dunyosidagi axborotlar –biologik,tabiatdagi boshqa axborotlar –elementar ma’lumotlar deyiladi.
Ma’lumotlarning uchta asosiy xossalari mavjud:atributiv,pragmatic va dinamik.Ma’lumotlarning atributiv xossasi shundayki,uningsiz  informatsiya mavjud emas,pragmatic xossasi-ma’lumotlarni amaliyot uchun qo’llanish darajasini belgilaydi,dinamik xossasi –uni vaqt bo’yicha o’zgarish jarayonini  belgilaydi.
Informatika faning rivojlanishi ma’lumotlarni jamlash,qayta ishlash  imkoniyatiga ega bo’lgan kompyuterlarning dunyoga kelishi bilan bevosita bog’liq.Kompyuter-inglizcha so’z bo’lib,hisoblovchi  degan  ma’noni anglatadi. 
 Savol va topshiriqlar
       1. Informatika nimani o’rganadi?
       2. Informatsiya so’zi qanday ma’noni bildiradi?
       3. Axborot turlarini ayting?
       4.Ma’lumot nima?

2. HISOBLASH TEXNIKASINING YARATILISH  VA RIVOJLANTIRISH TARIXI

Qadim zamonlardan boshlab insonlar hisoblash ishlarini yengillasstirishga harakat qilganlar. Ular dastlab hisoblash quroli sifatida qo’l barmoqlaridan foydalanishgan. Keyinchalik hisoblashning yog’och tayoqchalari orqali bajarishgan. Xitoy, Hindiston va sharq mamlakatlarida yozish va hisoblash ishlarini bajarish uchun qadimgi hisoblash asboblaridan biri bo’lgan hisoblash taxtasi- abakdan foydalanilgan.
XYII asrda logarifmlar kashf etildi va shundan keyin yangi hisoblash asbobi – logarifmik lineyka yaratildi. Shu bilan bir vaqtda Shikkard, Paskal va Leybnitslarning mashinalari dunyoga keldi. Fransuz olimi Blez Paskal tominidan 1642 yilda yaratilgan jamlash mashinasi birinchi hisoblash mashinasi deb hisoblanadi. Ayni shu paytda, Shtutgart shahri arxivida professor V.Shikkard 1623 –yilda kashf etgan hisoblash mashinasining chizmasi topilgan. Chamasi bu mashina tor doiradagi kishilarga ma’lum bo’lgan. U uch qismdan: jamlash, ko’paytarish qurilmalari va oraliq natijalarini qayd etish mexanizmidan tuzilgan edi. V.Shikkard qurilmasi bevosita qo’shish va ayrish amallarini bajargan. To’rt amalni bajaruvchi hisoblash mashinasini nemis olimi V.Leybnits 1673 yili yaratgan. U “Leybnits g’ildiragi” deb atalar edi.
Taniqli ingliz olimi Ch.Bebbidj tominidan yaratilgan mexanik arifmometr XIX asrning yangi yana bir kashfiyoti bo’ldi. Bu mashina murakkab masalalarni yechadigan matematik mashinalarning paydo bo’lishiga asos soldi. Bu mashinaning xotirasi sanoq g’ildiraklari to’plami tarzida tuzilgan, dasturni esa perfokartalarda kiritish ko’zda tutilgan. O’sha davrda yetarli darajada texnika rivojlanmaganligi bois Bebbidj bu ajoyib mashina yaratilishini oxirigacha yetkazishga muyassar bo’la olmadi. Lekin uning g’oyasi XX asrda electron hisoblash mashinalarida o’zining amaliy yechimini topdi. Bu esa o’z navbatida hisoblash mashinalaridan tubdan farq qiluvchi electron hisoblash mashinalari (EHM)ni yaratish imkonini berdi.
Hisoblash texnikasining taraqqiyoti electron lampalar qo’llanilishiga  asoslanadi. Elekton hisoblash mashinasini yaratishiga birinchi marta amerikalik muhandis J.Atanasov ikkinchi jahon urushi arafasida urunib ko’rgan. Pensilvaniya universitet olimlari J.Mouchli va J.Presner Ekkert loyihasi asosida 1946 yilda “ENIAK” electron hisoblash mashinasining yaratishdi. Bu tarixda eng katta electron hisoblash mashinasi bo’lib, og’irligi 30 tonnani tashkil qilgan, 36 kvadrat metr maydonni egallagan va 18000 vakum idishlarini o’zida saqlab, o’sha davr narhi bo’yicha 2,8 mln. dollarga baholangan. “ENIAK” elektron hisoblash mashinalari ballistik jadvallarni hisoblash, atom energetikasi va koinot hisob kitoblari uchun qo’llanilgan.
Bu  mashinaning konstruksiyasini tahlil qilish  asosida amerkalik matematik J.Fon Neyman EHM yasashning asosiy prinsiplarini, jumladan,ikkilik sanoq sistemasidan foydalanish va dasturni joriy  xotirada saqlash usullari g’oyasini ilgari surdi .Bu  goya asosida yaratilgan mashinalarda hisoblash  jarayoni insonning ishtirokisiz amalga oshirila boshlandi.
Keyinroq AQSh da va Buyuk  Britaniyada “EDVAK”,”EDSAK”, ”SEAK”,”UNIVAK” va boshqa turdagi EHMlar yaratildi.Bu turdagi mashinalar hisoblash texnikasi taraqqiyotida  yangi bir davrni  boshlab berdi.
EHMning rivojlanish   taraqqiyotida    ularni avlodlarga ajratish ga   qabul qilingan bo’lib, ularning har biri elementlarning tayyorlanish texnologiyasi va jihozlarning parametrlari , shuningdek, hal etiladigan masalalar va dasturi bilan ajralib turadi.
Birinchi avlod mashinalari  50 yillarda ishlab chiqarilgan bo’lib,asosiy  komponentlari elektron  lampalardan  iborat bo’lgan.Bu EHMlardagi minglab lampalar elektr energiyasini ko’p  miqdorda talab qilgan, katta  miqdorda issiqlik ajratib chiqargan va ko’p joyni egallagan.Bu mashinalarning amallarning  bajarish tezligi past, xotira sig’imi kichik va tez-tez ishdan chiqib turgan.Dasturlar mashina kodida  yozilgan.Dastur  tuzuvchi o’zi xotira yachekasini dastur  orqali taqsimlangan.
60-yillarning boshlarida elektron lampali o’rniga yarim o’tkazgichli bazasida yaratilgan tranzistorlar ishlatila boshlandi,bu esa mashinaning massasi,o’lchamlari va iste’mol  qiladigan energiyani , issiqlik   ajratishini  keskin kamaytirish  imkonini berdi.Yarim o’tkazgichli mashinalar  EHMning ikkinchi avlodi  bo’ldi va ularning  ishlash  ishonchliligi va tezligi ancha oshdi.Bu avlodga mansubmashinalarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri ularning qo’llanish sohasi bo’yicha ixtisoslshtirilishidir.Bu mashinalarda qo’yilgan masalalarni  yechish uchun dasturlash tillaridan foydalanila boshlandi.
Sobiq ittifoqda birinchi elektron hisoblash  mashinasi akademik S.A.Lebedev  rahbarligida 1951 – yili Ukraina Fanlar Akademiyasi elektron institutida yaratildi va “MESM”(Malaya elektronno-schetnaya mashina) kichik elektron  mashinasi deb nom oldi.1954-yili  aniq mexanika va hisoblash  texnikasi institutida S.A.Lebedev  rahbarligida “BESM”(Bolshaya eletronno-schetnaya mashina) katta elektron mashinasi yaratildi,u 2048 ta xotira yacheykasiga ega bo’libsekundiga 9 ming amalni bajarar edi.O’sha vaqtda u jahondagi eng tezkor mashina edi.
Apparatlar bloklari –mujassamlangan integral sxemalarning sanoatda ishlab chiqarilishi  60 –yillarning  oxirida uchunchi avlod EHM-larning     yaratilishiga olib keldi.Sobiq ittifoqda yaratilgan katta va o’rtacha EHMlar (Ural-11,Ural-12,Ural-15 va yagona tizimli ES EHM lari ) va Smseryali EHMlar shular jumlasiga kiradi.Bu mashinalardan eng quvvatlisi hisoblangan ES-1060 sekundiga 1.5 mln.  amalni  bajarar  edi.ES-ning joriy  xotirasi yuzlab kilobaytr va megabayt bilan o’lchanadi.Uchunchi avlod EHMlarini joylashtirish uchun maxsus jihozlangan mashina  zallari  talab qilinar edi.
Katta integral sxemalarning paydo bo’lishi sonli axborotlarni qayta ishlab chiqadigan dastur asosida boshqariladigan qurilmalar –mikroprotsessorlarning yaratilishiga olib keldi.
Sanoatda 70-yillarda mikroprotsessorlar asosida to’rtinchi avlod mashinalari –mikro EHM ishlab chiqarila boshlandi.To’rtinchi avlod mashinalari  tarkibiga “ELBRUS-2”,”M-10”,”Korvet”,”AGAT-9”,”PRAVES-8A”,IBM PC kompyuterlari, “Pentiyum-1,2,3,4” kabi zamonaviy  kompyuterlar yaratildi.
Ayni vaqtda  beshinchi avlod EHMlari ustida ish olib borilayapti.
Savol va topshiriqlar
1. Dastlabki hisoblash  mashinasi  qachon  yaratilgan?
2. Birinchi   EHM  qaerda, qachon va kimlar tomonidan yaratildi?
3. EHMning avlodlari haqida tushuncha bering?

3. VATANIMIZDA INFORMATIKANING TARAQQYOTI VA ISTIQBOLLARI

Mustaqil O’zbеkistonimizda kibеrnеtika va informatikaning taraqqiyot yuli qanday kеchdi va bu fanlarning rivojlanish istiqbollari qanday, dеgan savollar haqida  qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Kibеrnеtika va informatika sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish va xalq xo’jaligiga joriy etish maqsadida 1956 yilda akadеmik M.T. Urozboеv tashabbusi bilan O’zbеkiston Fanlar Akadеmiyasi tarkibida V. I. Romanovskiy nomli Matеmatika instituti qoshida Hisoblash tеxnikasi bulimi ochildi. Unga V. K. Qobulov rahbar etib tayinlandi va 1958 yilda Rеspublikamizda ilk bor «Ural-1» rusumli EHM o’rnatildi.
1966 yilda Markaziy Osiyo mintaqasida O’zbеkiston Rеspublikasi Fanlar Akadеmiyasi tarkibida hisoblash markazi bo’lgan Kibеrnеtika instituti, 1978 yilda esa uning asosida Kibеrnеtika ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.
Xalq xo’jaligidagi turli masalalarni hal etishda algoritmlashtirish nazariyasini yaratish va rivojlantirishga akadеmik V. K. Kobulov boshchiligidagi birlashmaning еtakchi olimlari O’zbekistonda kibеrnеtikaning tarkib topishi va rivojlanish boskichiga ulkan xissa kushishdi. Tasvirlarni tеkshirib bilish va sun'iy intеllеkt nazariyalari bo’yicha katta maktab yaratgan akadеmik M. M. Komilov, matеmatik modеllash va hisoblash ekspеrimеnti, matеmatika va mеxanikaning murakkab vazifalarini hal etishning miqdoriy-tahliliy usullari bo’yicha akadеmiklar F. B. Abutaliеv, B. A. Bondarеnko, T. Bo’riеv, axborotni qayta ishlash bo’yicha — akadеmiklar D. A. Abdullaеv, T. F. Bеkmuratov, kibеrnеtika fanining turli yunalishlari bo’yicha o’lkan maktablar uzagini yaratgan profеssorlar T. A. Valiеv, F. T. Odilova, Z. T. Odilova,    O. M. Nabiеv,   D. N. Axmеdov,   R. S. Sa'dullaеv,
Z. M. Solixov, N. A. Muminov, ta'lim sohasini kompyutеrlashtirish bo’yicha ilmiy-uslubiy izlanishlar olib borgan va bu sohaning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan profеssor M.Ziyoxo’jaеv va boshqalarning katta xizmatlarini ta'kidlash lozim. Hozirgi kunda akadеmik V. K. Kobulovni O’zbеkistonning barcha kibеrnеtiklari o’zlarining ustozi sifatida ko’rishadi va shuning uchun ham u insonni hurmat bilan mamlakatimiz kibеrnеtikasining «otaxoni» dеyishadi.
Davlat tomonidan tartibga solishning muhimligi va rеspublikada axborotlashtirish jarayonini tеzlashtirish zaruriyatini hisobga olib, O’zbekiston Rеspublikasi Vazirlar Maxkamasining 1992 yil 8 dеkabr qarori bilan Fan va tеxnika bo’yicha Davlat Qo’mitasi (FTDK) qoshida Axborotlashtirish bo’yicha bosh boshqarma (Boshaxbor) tuzildi.
Mazkur qarorda bеlgilab bеrilgan asosiy vazifa va faoliyat yunalishlari doirasida UzR FTDK tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga yo’naltirilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Axborotlashtirish haqida (1993 yil, may), EHM va ma'lumotlar bazasi uchun dasturlarni hukukiy muhofazalash haqidagi (1994 yil, may) qonunlar shular jumlasidandir.
UzR FTDK Axborotlashtirish haqida Qonunning qoidalarini bajara borib, 1994 yil dеkabrida Vazirlar Maxkamasi O’zbekiston Rеspublikasining axborotlashtirish kontsеptsiyasini ma'qulladi. Ushbu Kontsеptsiyaning asosiy maqsadi va unda qo’yilgan masalalar qo’yidagilardan iboratdir:

• milliy axborot-hisoblash tarmog’ini yaratish;
• axborotlarga tovar sifatida yondashishning iqtisodiy, huquqiy va mе'yoriy hujjatlarini yuritish;
• axborotlarni qayta ishlashning jahon standartlariga rioya qilish;
• informatika industriyasini mujassamlashtirish va rivojlantirish;
• axborotlar tеxnologiyasi sohasidagi fundamеntal tadqiqotlarni rag’batlantirish va qo’llab-quvvatlash;
• informatika vositalari foydalanuvchilarini tayyorlash tizimini muvofiqlashtirish.

Kontsеptsiyaning asosiy koidalari hisobga olingan «O’zbekiston Rеspublikasining axborotlashtirish dasturi» ishlab chikildi. U uch maksadli dasturni uz ichiga oladi:
  a) milliy axborot-hisoblash tarmoKi;
  b) EHMni matеmatik va dasturiy ta'minlash;
  v) shaxsiy kompyutеr.
Mazkur dasturda vazirlik va maxkama axborot tarmoklari, Milliy axborot-hisoblash tarmoKini yaratish, kompyu­tеr va hisoblash tеxnikasi vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi axborot tеxnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlashni takomillashtirish, xujjatlashtirishning mе'yoriy-uslubiy va xukukiy tizimini yaratish va boshqalar joy olgan.
O’zbekiston axborot tеxnologiyalarini tadbik etish va rivojlantirish uchun talay intеllеktual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar Akadеmiyasi, oliy va urta maxsus ukuv yurtlari, ishlab chiqarish va firmalarda kompyutеr tеxnikasi, aloka, dasturiy va axborot ta'minoti, axborot tizimlari bo’yicha malakali xodimlar ishlamokda.
Xalq xujaligining ushbu yunalishida O’zbekiston Rеspublikasi ham yuqorida bеlgilab bеrilgan tamoyillarni amalga oshirar ekan, axborotlashgan jamiyat sari shaxdam kadamlar bilan bormokda.
Buning yorkin dalili sifatida 1997 yil 29 avgustda kabul kilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni, O’zbekiston Rеspublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chakirik V sеssiyasida Prеzidеnt I. Karimov kutargan masalalar yuzasidan 2001 yil 23 mayda Vazirlar Maxkamasining «2001—2005 yillarda kompyutеr va axborot tеxnologiyalarini rivojlantirish, «Intеrnеt»ning xalqaro axborot tizimlariga kеng kirib borishini ta'minlash dasturini ishlab chikishni tashkil etish chora-tadbirlari to’grisida»gi Qarorini va 2001 yilning may oyida rеspublikamizda birinchi marta utkazilgan Internet fеstivalini aytib utish mumkin.
Yuqoridagi qarorni amalga oshirish maksadida kuplab ishlar amalga oshirildi va  yana bir kator ishlarni amalga oshirish rеjalashtirilgan.
Bugungi kunda rеspublika ta'lim muassasalarida ming­lab kompyutеrlar mavjud bulib, ularning asosiy kismini Pentium rusumli zamonaviy kompyutеrlar tashkil etadi. Bu kompyutеrlar zaruriy dasturiy maxsulotlar bilan ta'minlangan. Ta'lim muassasalarida, shu jumladan, akadеmik litsеy va kasb-xunar kollеjlarida Internet xalqaro axborot tarmoKidan va elеktron pochta xizmatidan foydalanuvchilar soni tobora oshib bormokda. Navbatdagi dolzarb vazifalar sifatida dunyoda mavjud bulgan ilKor va zamonaviy informatsion-pеdagogik tеxnologiyalarni urganish, ularni ukuv jarayoniga tadbik etish, oliy ukuv yurt­lari, akadеmik litsеylar va kasb-xunar kollеjlari urtasida yagona axborot tarmoKini tashkil etish, ukuv jarayoniga kullash uchun dasturiy maxsulotlar ishlab chikish, virtual kutubxonalar tashkil etish va ularni uzluksiz tarzda jaxonda mavjud va rеspublika ta'lim muassasalarida tayyorlanayotgan elеktron darsliklar bilan boyitish kabilar bеlgilangan.
XXI asrda oliy va urta maxsus ukuv yurtlarining bitiruvchilari yangi sharoitlarga ijodiy va kasbiy yondashishga tayyorlangan bulishlari lozim. Shu sababli Республикамизда таълим sohasida ham boshqa sohalardagi kabi katta o’zgarishlar amalga oshirilmokda.
Ta'lim sohasiga axborot tеxnologiyalarini joriy etish, informatika bo’yicha mutaxassis kadrlarni tayyorlashda Nizomiy nomidagi Toshkеnt Davlat pеdagogika univеrsitеti profеssor-uki­tuvchilari ham uzlarining munosib ulush­­larini kushib kеlmokdalar.
Ular tomonidan olib borilayotgan ilmiy-uslubiy tadqiqotlarida informatikaning urta umumta'limda, urta maxsus va kasb-xunar ta'limida, jumladan, kasb-hunar kollеjlari va akadеmik litsеylarda, oliy o’quv yurtlarining bakalavr va magistratura bosqichlarida o’qitish uslubiyoti, yangi axborot tеxnologiyalarini ta'lim jarayonida kullash muammolari kabi masalalar uz еchimlarini topgan.
O’zbekiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2002 yil 30 maydagi «Kompyutеrlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini joriy etish to’grisida»gi farmoni va uni bajarilishini ta'minlash yulida Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 6 iyundagi maxsus qarori Rеspublikamizda informatika va axborot tеxnologiyalarini rivojlantirishda yana bir muxim boskich bulib koldi.

Savol va topshiriklar

1. Rеspublikamizda ilk bor kaysi rusumli EHM  kaеrda urnatilgan?
2. Rеspublikamizda kibеrnеtika va informatika fanlarining rivojiga katta hissa qo’shgan olimlardan kimlarni bilasiz?
3. O’zbekiston Rеspublikasining Axborotlashtirish haqidagi qonuni qachon qabul qilingan?
4. O’zbekiston Rеspublikasining Axborotlashtirish kontsеptsiyasi haqida nimalarni bilasiz?
 5. Informatika va axborot tеxnologiyalarining kеlajagini qanday tasavvur qilasiz?

Mavzu:   1.  AXBOROT XAQIDA TUShUNCHA

REJA:

1. Axborot xaqida tushuncha.
2. Insonning axborot bilan bog`liqligi
3. Axborot o`lchov birliklari
4. Axborot sifat ko`rsatkichlari

 

Tayanch iboralar:
Axborot,                      Noosfera,
Shtеxnosfеra,             Shergosfеra,
Shinfosfеra,                informatsiya

Asrlar davomida insonning faoliyati tabiatdagi usimliklar, xayvonlar, kuyosh enеrgiyasi kabi tayyor maxsulotlarni uzlashtirish bilan bog’lik bulib kеlgan. Lеkin vakt utishi bilan inson fakat tayyor maxsulotlarni olishni urganibgina kolmasdan, tabiatga ta'sir kilishni xam urganib oldi. Insonlar еrga ishlov bеra boshladilar, turli xayvonlarni kulga urgatib, kupaytira boshladilar, zavod va fabrikalar, gidroelеktrostantsiyalar, tеmir yullar va kosmik trassalar kura boshladilar. Buning natijasida bir paytlar urmonlar va dеngizlar bilan koplangan  ona zaminimiz bulgan еrda yangilanishlar paydo buldi. Uning nomini akadеmik V. I. Vеrnadskiy noosfеra dеb atadi.
Noosfеrani yaratish bilan birgalikda inson matеriya turlari va xossalaridan foydalandi. Lеkin bu jarayonning turli boskichlarida matеriyaning xar bir katеgoriyasi bir xilda uzlashtirilmadi. Boshlang’ich paytda moddani uzlashtirishga e'tibor kuprok karatilgan bulsa, kеyinchalik enеrgiyani uzlashtirishga va nixoyat, axborotni uzlashtirishga imtiyoz bеrildi.
Fanda, ya'ni tabiatni urganish, u tuKrisidagi bilimlarni tuplash va urganishda shunday davrlar borligi ma'lumki, ular matеriyaning ma'lum bir turining rivojlanishi bilan bog’likdir. Shu sababli noosfеraning uchta tashkil etuvchilarini ajratib kursatish mumkin buladi. Bular:
Shtеxnosfеra,
Shergosfеra,
Shinfosfеra.
Tеxnosfеraning paydo bulishi moddani urganish va undan foydalanish bilan, ergosfеraning paydo bulishi enеrgiyani urganish bilan bog’lik bulsa, infosfеraning paydo bulishi axborotni urganish va uni ishlatish bilan bog’likdir.
Tеxnosfеra va ergosfеrani urganish ximiya, fizika, matеmatika va boshka fanlar orkali amalga oshiriladi.
Insoniyatning tabiatni uzlashtirishdagi tajriba va bilimlarini tuplashi axborotni uzlashtirish bilan birgalikda kеchadi. Aynan mana shu jarayon infosfеraning paydo bulishiga olib kеldi. Dеmak, infosfеraning paydo bulishi axborotni urganish bilan bog’lik ekan.
Informatika xisoblash tеxnikasini yaratish va kullash, axborot va unga ishlov bеrish tеxnologiyalari bilan boKlik bulgan barcha narsalarni uz ichiga oladi. Informatikaning asosiy rеsursi — axborotdir.
Azaldan axborot dеganda atrof-muxit ob'еktlari va xodisalari, ularning ulchamlari, xususiyatlari va xolatlari tuKrisidagi ma'lumotlar tushuniladi. Kеng ma'noda axborot — insonlar urtasida ma'lumotlar ayirboshlash, odamlar va sun'iy kurilmalar urtasida signallar ayirboshlashni ifoda etadigan tushunchadir.
Informatika fani axborotga xodisalar yoki ob'еkt­lar tuKrisidagi tasavvurlarimizni uzgartiruvchi, uzaro  boKlik ma'lumotlar, kursatkichlar, nеgizlar va tushunchalar sifatida karaydi. Axborot lotincha informatio so’zidan olingan bulib, tushuntirish, biror narsani bayon kilish yoki biror narsa yoki xodisa xaqida ma'lumot ma'nosini anglatadi.
Inson yashaydigan dunyo turli moddiy va nomoddiy ob'еktlar, shuningdеk, ular o`rtasidagi o`zaro aloqa va o`zaro ta'sirlardan, ya'ni jarayonlardan tashkil topgan.
Mavzuni o`zlashtirish uchun savollar:

1. Noosfera nima? Uning necha xil tashkil etuvchilari bor?
2. Axborot xossalari?
3. Ma`lumot va axborot orasidagi farq?
4. Analogik va raqamli axborotlar farqinin misollarda tushintirib bering?
5. Xisoblash texnikasi qanday axborotlar bilan ishlaydi?
6. Axborot sifat ko`rsatkichlari

Mavzu:   2.  AXBOROTLASHGAN JAMIYAT  XAQIDA TUSHUNCHA.

REJA:

1.  Axboriy jarayonlar
2. Xisoblash texnikasi
3. Axborotlashgab jamiyat

Tayanch iboralar:
Xisoblash texnikasi                  Axborotlashgan jamiyat  
Axborot texnologiyalari           

Informatika dеganda xar bir odam suz kandaydir axborot, ushbu axborot biror narsa, xodisa yoki jarayonga tеgishli ekanligi, uning xususiyatlari va boshkalar xaqida borishligini xayoliga kеltiradi. Lеkin bu axborot kanday olingan? U kaеrda va kanday saklanadi? Unga kanday yul topish mumkin? — dеgan savollarning paydo bulishi urinli. Ushbu savollarga javob jamiyatning uzgarishiga, uning fan-tеxnika soxasidagi tarakkiyotiga karab uzgarib turadi.
Informatika atamasi lotincha informatic so’zidan kеlib chiqkan bulib, tushuntirish, xabar kilish, bayon etish ma'nosini anglatadi. Ingliz tilida bu atamaga Computer science (kompyutеr tеxnikasi xaqidagi fan) sinonimi mos kеladi.
Informatika kompyutеr tеxnikasining rivojlanishi tufayli yuzaga kеldi, unga asoslanadi, usiz mavjud bula olmaydi va uz navbatida uning rivojiga, yangilanishiga uz xissasini kushadi.
Xullas, informatika xisoblash tеxnikasini yaratish va qo’llash, axborot va unga ishlov bеrish tеxnologiyalari bilan bog’lik bulgan barcha narsalarni uz ichiga oladi. Informatikaning asosiy rеsursi — axborotdir.
Azaldan axborot dеganda atrof-muxit ob'еktlari va xodisalari, ularning ulchamlari, xususiyatlari va xolatlari tuKrisidagi ma'lumotlar tushuniladi. Kеng ma'noda axborot — insonlar urtasida ma'lumotlar ayirboshlash, odamlar va sun'iy qurilmalar urtasida signallar ayirboshlashni ifoda etadigan tushunchadir.
Informatika fani axborotga xodisalar yoki ob'еkt­lar tuKrisidagi tasavvurlarimizni uzgartiruvchi, uzaro  bog’lik ma'lumotlar, kursatkichlar, nеgizlar va tushunchalar sifatida karaydi. Shuning uchun informatikaga quyidagicha ta'rif bеrish mumkin.
Informatika — axborot tеxnologiyalari vositalari yordamida axborotni takdim etish, kabul kilish, saklash, unga ishlov bеrish, uzatish usullarini, ya'ni axboriy jarayonlarni va axborot tеxnologiyalari vositalarining faoliyat kursatish tamoyillarini, ularni boshkarish usullarini sistеmali ravishda urganuvchi  fandir.
Ushbu ta'rifdan kurinib turibdiki, informatika quyi­dagi savollarga javob bеradi:
I Axborotni kanday kabul kilish va saklash kеrak?
II Axborotga kanday ishlov bеrish va kanday kilib inson uchun kulay kurinishga kеltirish kеrak?
III Axborot tеxnologiyalarini Yuqori samara bilan kanday ishlatish mumkin?
IV Yangi axborot tеxnologiyalari vositalarini yaratish uchun boshka fan yutuklaridan kanday foydalanish kеrak?
V Dasturlar yordamida tеxnik vositalarni kanday boshka­rish kеrak?
Ma'lumki, jamiyat rivojlangani sari iktisodiyot, fan, tеxnika, tеxnologiya, madaniyat, san'at, tibbiyot kabilarning turli masalalari xaqidagi mavjud ma'lumotlar, axborot zaxiralaridan foydalanishni tashkil etish intеllеktual va iktisodiy xayotga tobora kuprok ta'sir kursatadi. Dеmak, axboriy jarayonlarning kup kirrali jarayon ekanligi ayon bulmokda.
AXBOROTLASHGAN JAMIYAT XAQIDA TUSHUNCHA
 Zamonaviy jamiyatda insonning ishlab chiqarish faoliyati umumlashgan ishlab chiqarish (UICh) doirasida kеchmokda. UICh bir-biri bilan uzviy bog’lik fizik(moddiy) xamda axboriy-mantikiy kismlardan iborat. Ishlab chiqarishning axboriy-mantikiy kismiga kuch bеrgan mamlakatlar Yuqori ish unumdorligi va zamonaviy, xaridorgir maxsulotlar ishlab chiqarishga erishganliklari ma'lum. Axboriy-mantikiy ishlab chiqarish (AMICh)ning rеsurslari asosini axborot, mеxnat vositalarini esa xisoblash tеxnikasi, uning dasturiy ta'minoti, axborot tеxnologiyalari va boshkalar tashkil kiladi. Mеxnat vositalari xamda akliy mеxnatni sarf kiluvchi, tajriba va bilimga ega insonlar AMIChning ishlab chiqarish kuchlarini tashkil kiladi. AMIChning maxsuloti abstrakt ob'еkt (axborot, modеl) istе'mol prеdmеti sifatida namoyon bulmokda.
Ishlab chiqarish doirasidagi XX asrda yuz bеrgan uzgarishlar AMIChning paydo bulishi va uning axamiyatining oshib borishi bilan bog’likdir. Binobarin, UIChning umuman unumdorligining oshishi avtomatlashtirish, shu jumladan, AMIChni avtomatlashtirish bilan bog’lik dеb karalishi zarur. Shu bois mеxnat unumdorligi kup jixatdan informatikaga boglikdir.
Xisoblash tеxnikasi va aloka vositalarining kеng rivojlanishi axborotni ilgari xayolga xam kеltirib bulmaydigan xajm va tеzkorlikda yiKish, saklash, kayta ishlash va uzatish, ya'ni avtomatlashtirilgan xolda ishlov bеrish imkoniyatini yaratib bеrdi. Axborot tеxnologiyalari tufayli insonning faoliyati, uning kundalik mulokot soxasi dunyo sivilizatsiyasi ishlab chiqkan tajriba, bilimlar va ma'naviy kadriyatlarni jalb etish xisobiga chindan xam bеxad kеngaymokda. Bu esa uz navbatida jamiyatning Yuqori darajada axborotlashgan bulishini talab etadi.
Axborotlashgan jamiyat xaqida olimlar turlicha fikr yuritadilar. Masalan, yapon olimlarining xisoblashicha, axborotlashgan jamiyatda kompyutеrlashtirish jarayoni odamlarga ishonchli axborot manbaidan foydalanish, ishlab chiqarish va ijtimoiy soxalarda axborotni kayta ishlashni avtomatlashtirishning Yuqori darajasini ta'minlashga imkon bеradi. Jamiyatni rivojlantirishda esa xarakatlantiruvchi kuch moddiy maxsulot emas, balki axborot ishlab chiqarish bulmog`i lozim.
Axborotlashgan jamiyatda nafakat ishlab chiqarish, balki butun turmush tarzi, kadriyatlar tizimi xam uzgaradi. Barcha xarakatlar tovarlarni ishlab chiqarish va istе'mol etishga yunaltirilgan sanoat jamiyatiga nisbatan axborotlashgan jamiyatda intеllеkt, bilimlar ishlab chiqariladi va istе'mol etiladiki, bu xol akliy mеxnat ulushining oshishiga olib kеladi. Insondan ijodiyotga kobiliyat talab etiladi, bilimlarga extiyoj oshadi.
Axborotlashgan jamiyatning moddiy va tеxnologik nеgizini kompyutеr tеxnikasi va kompyutеr tarmoklari, axborot tеxnologiyalari, tеlеkommunikatsiya alokalari asosidagi turli xil tizimlar tashkil etadi.
Axborotlashgan jamiyat — jamiyatning kupchilik a'zolari axborot, ayniksa, uning oliy shakli bulmish bilimlarni ishlab chiqarish, saklash, kayta ishlash va amalga oshirish bilan band bulgan jamiyatdir.
Axborotlashgan jamiyatga utishda kompyutеr va tеlеkommunikatsiya axborot tеxnologiyalari nеgizida yangi axborotni kayta ishlash sanoati yuzaga kеladi.
Xozirgi paytda shu narsa ravshan bulib kolmokdaki, u yoki bu mamlakat XXI asrda munosib urin egallashi va bosh­ka mamlakatlar bilan iktisodiy musobakada tеng katnashishi uchun uz iktisodiy tuzilishi, ustuvorliklari, boyliklari, institutlarini kayta kurishi va sanoatini axborot tizimlari talablariga moslashtirishi lozim.
Bizning Rеspublikamiz xam mustakillik tufayli axborotlashgan jamiyat tomon kirib bormokda. Bu masala Prеzidеntimiz va xukumatimizning dikkat markazida birinchi masalalar katorida turibdi.

Mavzuni o`zlashtirish uchun savollar:

1.  Insoniyat tarixida sanoat soxasida kanday kеskin uzgarishlar ruy bеrgan?
2. Axborot soxasida kеskin uzgarishlar nеcha marta ruy bеrgan? Bu uzgarishlarni tavsiflab bеring.
3. Axborotlashtirish dеganda nimani tushunasiz?
4. Axborotlashgan jamiyat ta'rifini kеltiring.
5. Informatika nimani urganadi?
6. Kanday jarayonlar axboriy jarayonlar dеyiladi?
7. Axboriy jarayonlarga misollar toping va ularni tushuntirib bеring. 

 

 

 

Jadvallar bilan ishlash


Matn   tarkibiga jadval   qo'shish   uchun   menyuda   «Taблитца-дабавит тaблицa» komandasini berish yoki «Стандарт» instrumentlar panelida '—' tugmasini bosish kerak. Jadval bo'ylab harakatlanish uchun odatdagi klavishlar yoki usullardan tashqari yana Tab va Shift+Tab klavishlar kombinatsiyasidan foydalanish mumkin.
Aksariyat hollarda ustunlarning kengligini o'zgartirish lozim bo'ladi. Bunday hollarda sichqon kursorini jadvalnmg to'r chizig'i ustiga olib kelish va kursorni ikki tomonga yo'nalgan strelka ko'rinishini olishiga erishish lozim. Kursor ikki tomonga yo'nalgan strelka shaklini olgan paytda sichqon tugmasini bosib turib, to'r chiziqlarini harakatlantirish mumkin. (To'r chizig'i ko'chirilayotganda jadvalning birorta katagi ham ajratilgan bo'lmasligi kerak, aks holda faqat ajratilgan katakning to'r chizig'i ko'chadi).
Jadval oxiriga yangi satr qo'shish uchun oxirgi katakda Tab klavishini bosish kerak.
Jadval o'rtasiga yangi satr qo'shish uchun menyuda « Taблитца-дабавит тaблицa Cтрoки ниже Cтрoки выше » komandasini berish kerak. Keraksiz satrlarni o'chirish uchun kursorni o'chiriladigan satrning biror katagiga o'rnatish, menyuda «Таблица  удалить строки» komandasini berish kerak.
Yuqorida aytilganlardan tashqari jadvaldagi matn fragmentini ajratish, buferga ko'chirish, nusxa ko'chirish, yo'qotish, formatlash mumkin. Jadvalning har bir katagidagi matn o'zini alohida abzats sifatida tutadi.
Jadvalga yangi ustun qo'shish yoki kerak bo'lmagan ustunni o'chirish satrlarga o'xshash bajariladi.
Ba'zi hollarda satrdagi yoki ustundagi ikki yoki ko'proq yonma-yon kataklarni birlashtirishga to'g'ri kelishi mumkin. Bunday hollarda bu kataklarni ajratish va menyuda «Таблитца обидинят ячейки )) komandasini berish kerak. Aksincha biror katakni bo'lish uchun menyuda «Таблитца разбит ячейку» komandasini tanlash va mos muloqot panelida bo'linish tartibini (satr va ustunlar sonini) ko'rsatish kerak.
Jadvalda hisoblash ishlarni bajarish uchun menyuda «Tablitsa-Formula» komandasini berish va zarur formulani yozish kerak.
'' Formulalar ro'yxatini ko'rish uchun «yordam oynasi» ning «MacTep OTB6TOB» sahifasida «Выполнений вичеслений» jumlasini kiritish va «Найти» tugmasini bosish lozim.
Hisoblashda ishlatiladigan sonlar diapazonini ko'rsatish uchun quyidagi so'zlardan foydalanish mumkin: Above - yuqoridagi Left- chapdagi Right - o'ngdagi Funktsiyalar: Sum - yig'indi Average - o'rta arifmetik Max - maksimal qiymat Min- minimal qiymat

Talaba Eshmatov	Toshmatov Xudoyqulov	SHermatov O'rtacha	Ball
13,67	23	13
			4
			6
			2
			6




4.3-§. Matnlarni taxrirlash. Matnlarni taxrirlash xaqida umumiy tushuncha
Amaliy ish jarayonida har-bir foydalanuvchi matnlar ustida ishlashga to'g'ri keladi. Matnlarni tayyorlash, ularni tahrirlash bar qanday ish sohasida (xalq xo'jaligining turli sohalarida) duch keladigan ish jarayonidir. Matnlarni yozuv mashinasi orqali ham tayyorlash mumkin, ammo qilingan kichik bir xato orqali ham uni qayta yozishga to'g'ri keladi. Zamonaviy IBM PC kompyuterlaridagi matn muharirlari yordamida bu muommalardan osonlikcha qutilish mumkin.
Zamonviy matn muharirlari yordamida foydalanuvchi: tayyorlangan matnni ekranga ko'rib, unga keraklicha o'zgartirishlar kiritib uning kerakli qbsmini turli tartibda tahrirlab, tashqa bir matndan biror belgilangan qismni unga qo'shib, turli shiftlarda ishlab, belgilangan razmerda betlab, hohlagan nusxada chiqarish imkoniyatiga ega.
Qulaylik va imkoniyat darajasiga ko'ra matnlarni bir tartibda tahrirlash va matnli ma'lumotlarni tahrirlovchi yuzlab dasturlar mavjud. Ular matn muharirlari va ma'lumotlarni tahrirlovchi dasturlardir. Birisi ma'lumotlarni tez chiqarsa, biri sekin ikkinchisida yozishi qiyin bo'lsa, yana biriga bunga nisbatan oson. Birida foydalanuvchi uchun kerakli simvollar va shiriftlar mavjud bo'lsa boshqasida esa yo'q. Yana boshqa birini o'rganish oson bo'lsa ikkinchisini o'rganish qiyinroq kechadi. Ayrim bu kabi dasturlar esa o'zlarining grafikli ma'lumotlar bilan ishlay olishi bilan bir-biridan farq qiladi. Bu dasturlar orasida dunyoda keng tarqalgan mashhur Microsoft Word (DOC va WINDOWS asoslari uchun) Word Perfect, Word start 2000, Xy Write va boshqalardir.
Faqat matn uchun mo'ljallangan muharrirlar quyidagi funktsiyalarni bajarishi lozim bo'ladi.

1. •   Matnni dialog tartibda o'qish.
2. •   Matnning ixtiyoriy ustun va satrini tahrirlash.
3. •   Matning belgilangan qismidanusxa olshi va ko'chirish.
4. •   Boshqa matnda yoki uning belgilangan qismidan nusxa olish va ko'chirish.
5. •   Simvol bo'yicha qidirish va almashtirish.
6. •   Avtomatik ravishda xatosi bor qatorni topish (orfologiya qism mavjud bo'lsa).
7. •   Matning hamma yoki belgilangan qismini bosmaga chiqarish.

Matn muharirlari juda ko'p bo'lishidan qat'iy nazar ularning aksariyat ko'p qismi bu yuqoridagi vazifalarni bajara olacli. Arnmo bulardan qaysi biri bilan ishlay olishni tanlash esa biz foydalanuvchilarning hoxishiga qoladi.
Ma'lumotlarni tahrirlovchi dasturlar esa quyida funktsiyalarni bajarishi lozim bo'ladi.

1. •   Turli shiriftlar bilan ishlash imkoniyatiga ega bo'lishi.
2. •   Turli shiriftlar bilan parallel ishlash.
3. •   Avtomatik ravishda (kursorni yoki) so'zni yangi satrga ko'chirish.
4. •   Avtomatik ravishda belgilash.
5. •   Betlarning yuqori va pastki sarlavhasini bosmaga chiqarish.
6. •   Betlarning chitlarini belgilangan abzatsga tekislashni.
7. •    Yozilgan  ma'lumotlarning  orfalogik to'g'riligini  va  sinonimlarni
   tekshirish.
8. •   Turli tartibda yozishni (indeksli, darajali, yo'g'on va hokozolarni) bu
   dasturlarni ish bajarish protsesslari juda ko'p bo'lishidan qat'iy nazar
   ularni o'rganish foydalanuvchiga qiyinchilik tug'dirmaydi.

Hozirgi kunda keng omaga oddiy REFIS, WD, Chiwruter, LUX Foton va LEXICON kabi matn muharrirlari tarqalgan. Bu muharrirlar boshqalariga nisbatan o'zining biron bir imkoniyati bilan ajralib turadi.
Zamonaviy Windows operatsion sestima bilan ishlay oladigan Word Corol Draw kabi muharrirlar ham o'zining ko'p imkoniyatlari bilan boshqa muharrirlardan farq qilsada, ularning ham ayrim qiyinchiliklari mavjud. 4 MBayt bo'lishi, EHM ning xotira ta'limiga yetarlicha joy bo'lishi va hokozo. Bu redaktor boshqa bir sestimaga bog'liq ravishda ishlaydilar.
Foydalanuvchi doim ma'lumotlarni matn ko'rinishida EHM ga kiritadi. Ya'ni odatda murakkab ishlarni qulay tarzda, samarali yo'l bilan komyuter xotirasiga teradi. Shuning uchun NC ichki matn muharriridan ancha imkoniyatli, oddiy matnlarni tayorlash imkoniyatiga ega bo'lgan, LEXICON matn muharriri bilan ishlashni boshlaymiz.

 

4.4-§. LEXCON MATN MUHARRIRI.
Leksikon matn muharriri (dasturchi-Ye.N.Veselov) Moskvada «mikroinform» firmasi tomonidan yaratilgan bo'lib, ruscha, ingilizcha qiyin bo'lmagan matnli hujjatlarni tartiblashga mo'ljallangan. Qiyinchilik unga o'zbek hariflari o'rnatilib o'zbekcha matnlar tayorlashga mo'ljallangan.
Lekskon matn muharririning eski 6.67-8.98 versiyalar quydagi imkoniyatlaga ega bo'lgan.
•      •      Matnni ko'chirish vato'g'irlash.
•      •      Matnni matematik abzatsga to'g'irlash.
•      •      Matnni avtomatik betlarga ajratish.
•      •      Belgilangan bir qism ma'lumotlar ustida qayta ishlash
•      •      Turli xil tartibdi (yo'g'on, yetig, indeks, daraja) yozish.
•      •      Bir vaqtda bir necha hujjatlar bilan ishlash.
Yangi tartib bo'yicha Leksikoning 1.2 versiyasi, boshqa versiyadan tijorat yo'lida sotishi va boshqa imkoniyatlar bilan farq qiladi.
•    •      Lazerli   va   24-nuqtali   matritsali   printerlarga   ma'lumotlarni   chiqarish imkoniyati.
•    •    EGA, VGA va Hercules kabi manitorlarda grafik rejimda ishlashi.
•    •    CHeklanmagan uzinlikdagi (hajm) fayl bilan ishlashi.
•    •    Darajali, indeksli, grafikli hamda matematik simvollani yozishi.
•    •    Ma'lumotni bosmaga chiqarishdan oldin (preview) ekranda ko'rishi.
•    •    Sichqoncha bilan ishlash
1994 yilning boshida ishlab chiqilgan 1.3 versiyasi *.RCX fomiatli fayllarni tahrirlash hamda ma'lumotni yozishda vaqt bo'yicha aftomatik ravshda xotiraga saqlash imkoniyatiga ega bo'lgan holda yaratilgan. Ma'lumotlarni turli xil printerlarga chiqarish uchun ularning drayverlari (maxsus dasturchalar) yangi versiyaga o'rnatildi.
Leksikonga kirish.
Leksikonning versiyasiga ko'ra unga kirish lex.exe yoki lexicon.exe ko'rinishida bo'ladi. Lex.exe va lexicon.exe fayllar aktiv fayl bo'lganligi uchun tezkor ma'lumotlarni saqlab qoluvchi qurulmadan samarali foydalaniladi. Natijada ekranga leksikonning ma'lumotlar oynasi chiqadi.
Leksikon ma'lumotlar oynasining yuqori ikki qatori uning menyusi hisoblanadi. Menyuga chiqish F10 tugmasi orqali bajariladi. Menyu ustiga kursor olib borilganda, menyuda bajaradigan ishlar haqida mak'lumot ma'lumotlar oynasining yuqori qismiga chiqadi.
TYeKST - matnni xotiraga saqlash, qayta chiqarish va bosmaga chiqarish. LYeKSIKA - imlo xatoni to'g'irlash.
ABZATs - matnni abzatsga tartiblash, tartiblash ko'rsatkichni tanlash. FRAGMYeNT   -   belgilangan   qism   ustida   ishlash,   siljitish   nusxa   olish,
o'chirish va hokozo. STANITs   -   matnni   belgilangan   ko'rsatgichlar   asosida   betlarga   bo'lish,
kolontitul o'rnatish. NAYTI - matndan ma'lumot qidirish.
ZAMYeNIT - matndagi ma'lumotlarni qidirish va almashtirish. MYeTKA - matnda biror joyni belgilash, u joyga «PYeRYeYTI» orqali tez
borish mumkin.
PRO - matnda oldindan belgilangan joyga o'tish yoki satrga. ShRIFT - joriy shriftlarni tanlash. Matnda yoki belgilangan qismda shriftni
almashtirish.
DOS - vaqtinchalik DOS ga chiqish, qayta YeXIT yordamida. VXOD - leksikondan opretsion sestimaga chiqish.
                                                             

 

Leksikon ma'lumotlar oynasida uning axboratlar satri to'rt qisimga bo'linishini ko'rish mumkin.
1) DOS yoki TYeST - hujjat yoki main holati
RAV - matnning o'ng tomoni to'g'irlash holati Bu bo'lmasa matnning o'ng tomoni bir chegaraga to'g'irlanmaydi.
PYeR - bu holat so'zni (simvolni) yangi satrga ko'chirish vazifasini bajaradi. ZAM yoki VST - almashtirish qo'yish rejimi SHRO - joriy shrift nomeri
2)     2)         Bu qismda tahrirlanayotgan faylning nomi quyidagilar qavs ichida
ko'rsatiladi

1. •               Tahrirlanayotgan faylning qatorlari soni
2. •               Kursorning holatini

3)  3)        Bu qismda klaviaturaning holati ko'rsatiladi
RUS - klaviatura rus harflarida
LAT - klaviatura lotin harflarida
*** - klaviatura tashqi drayver harflarida,
4)      4)        Bu bo'limda odatda joriy vaqt va sana chiqadi, Agar tezkor xotirada
kamchilik bo'lsa, «MALO PAMYaTI» so'zi chiqadi,
Leksikon matn muhariri bir vaqtda bir nechta matnlar bilan ishlay oladi, Uning o'nta oynasi mavjud bulib Alt 1- Alt 0 tugmalari orqali ularga o'tish mumkin. Oynalar turli rangda bo'lib, leksikon doimo birinchi oyna bilan ishlaydi, Uning ranggi ko'kdir, Leksikon oynasining pastki qismida joriy diskdan oyna nomeri chiqadi,
Ma'lumotni tartiblash.
Matn foydalanuvchi tomonidan kompyuterga turli tartibda teriladi. Ammo ularning holatlarini o'zgartirish bir qolipga keltirish masalasi foydalanuvchiga duch keluvchi muammodir. Leksikon matn muharirida yozilgan matnni oynaning turli joyiga siljitish va ular ustida qayta ishlash imkoniyati mavjud.
Ctrl-F5 - qator yoki qismni chapga surish.

Ctrl-F6 - qator yoki qismni o'nga surish. Ctrl-F8 - ma'lumotni bir abzatsga to'g'rilash. Alt-F5 - ma'lumotni yoki qismni chapga tarafga nisbatan tartiblash. Alt-F6 - ma'lumotni yoki qismni o'ng tarafga nisbatan tartblash. F8 - ma'lumotni ikki tarafga nisbatan tartblash. Ma'lumotni xotiraga saqlash, qayta chiqarish va bosmaga chiqarish.
Leksikon matn muharririda ma'lumotni xotiraga saqlash uchun menyuning «Tekst», «Soxranit» bo'limlariga murojat etiladi. Belgilangan tartibda nom qo'yiladi.
Xotiraga saqlangan (matn muharrirlarida yozilgan) faylni leksikon matn muharririga chiqarish uchun menyuning «Tekst», «Zagruzit» bo'limlariga murojat etiladi.
«Pechat» bo'limlariga murojat etiladi.
F7 - yordamida joriy matnning chap chegarasini belgilash mumkin Alt-F7 - o'ng taraf chegarasini belgilash
Ctrl-F7 - abzatsni nechanchi holatdan boshlash mumkinligini belgilash Alt-Fl -joriy shirftni tanlash.
Leksikondan chiqish.
Leksikon matn muharriridan o'rnatilgan qobiq dastur yoki operatsion sistemaga chiqish uchun menyuning «VXOD» bo'limiga murojat etiladi. Agar ma'lumotlar oynasida o'zgarish bo'lgan bo'lsa,
Enter - ma'lumotni saqlab chiqish,
Esc - ma'lumotni saqlamsdan chiqish,
PROBYeL - leksikondan chiqmaslik shartlari chiqadi.
Foydalanuvchi esa o'ziga mos tugmalardan birini tanlash bilan ishini davom ettirishi mumkin.
Leksikon matn muharriridagi bajariladigan ishlarni Fl tugmasi yordamida foydalanuvchi mustaqil ravishda o'rganishi mumkin. Leksikonning versiyalariga ko'ra lexrhelp. dos, help_ehg.lex, help_rus.lex fayllari Fl tugmasining vazifasining bajarilishiga imkon beradi.